بررسی اکتشافی زمینههای بروز فساد اداری در شهرداری تهران
محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایران
بهزاد همتی
1
(دانش‌آموخته دکتری جامعه‌شناسی، دانشگاه خوارزمی تهران)
علیرضا کریمی
2
(استادیار گروه آموزشی جامعه‌شناسی، دانشگاه خوارزمی تهران)
فریبا همتی
3
(دانشجوی کارشناسی آموزش ابتدایی، دانشگاه آزاد واحد ایلام)
کلید واژه: فساد اداری, ساختار سازمانی فسادخیز, فرهنگ سازمانی فسادزده, محمل¬های فسادزا, گراندد تئوری, فساد.,
چکیده مقاله :
پدیدۀ فساد اداری در دنیای امروز به ویژه کشورهای در حال توسعه به عنوان یکی از مهم ترین موانع پیشرفت جامعه مطرح شده است. این پدیده، آسیب های جبران ناپذیری بر سرعت حرکت چرخ توسعه در جامعه وارد کرده، اعتماد و سرمایۀ اجتماعی را در جامعه تضعیف می کند و نهادهای اجتماعی را از انجام رسالت ها و وظایف خاص خود به دور می سازد. از این رو در این پژوهش تلاش شد تا مسئلۀ فساد اداری، عوامل زمینه ساز و سازوکارهای رخداد فساد در شهرداری تهران و نحوۀ تعامل عوامل مؤثر در بروز فساد اداری و ماندگاری آن بررسی و کاوش شود. برای رسیدن به اهداف پژوهش، راهبرد روشی استفاده شده، طرح اکتشافی بود. در این راستا محقق از روش ترکیبی یا تلفیقی استفاده کرده است، به این صورت که بخش اول با روش کیفی گراندد تئوری با استراتژی استقرایی- اکتشافی بوده است. نتایج به دست آمده از گراندد تئوری در مرحله دوم که بخش کمّی بوده، از طریق ابزار پرسشنامه و با روش پیمایش ارزیابی شده است. بر اساس یافته های پژوهش، بروز فساد اداری در شهرداری تهران ناشی از یازده عامل اصلی زمینه ساز فساد است. در بخش «به چه میزان در شهرداری وجود دارد»، بیشترین میزان وجود فساد مربوط به زمینۀ اخذ رشوه در مراحل نقشه ریزی و صدور پایان کار با میانگین 4/01 بوده است. در بخش «به چه میزان خودتان یا همکارانتان با این پدیده مواجه بوده اید»، بیشترین میزان مواجهه مربوط به عامل اهمال کاری و صدور حسن انجام کار و نبود نظارت با میانگین 2/95 بوده است.
The phenomenon of administrative corruption in today's world, especially in developing countries, has been raised as one of the most important obstacles to the progress of society. This phenomenon has caused irreparable damage to the speed of the development wheel in society, weakens trust and social capital in society, and keeps social institutions away from fulfilling their specific missions and duties. Therefore, in this research, an attempt was made to explore the issue of administrative corruption, underlying factors and mechanisms of the occurrence of corruption in Tehran municipality, and the interaction of the effective factors in the occurrence of administrative corruption and its persistence. The methodological strategy applied was mix method, so that the first part was based on the qualitative method of grounded theory with an inductive-exploratory strategy. The results obtained from grounded theory were evaluated through the questionnaire tool and survey method. According to the findings, the incidence of administrative corruption in Tehran municipality is caused by eleven main factors. In the "To what extent is it in the municipality" section, the highest level of corruption was related to bribery in the stages of planning and issuing the completion of work with an average of 0.4. In the section "To what extent have you or your colleagues encountered this phenomenon", the highest exposure was related to the factor of procrastination and lack of supervision with an average of 2.95.
اشتراوس، آنسلم و جولیت کوربین (1390) مبانی پژوهش کیفی، فنون و مراحل تولید نظریـه زمینه‌ای، ترجمه ابراهیم افشار، تهران، نشرنی.
آقازاده، فتاح و دیگران (1397) تدوین مدل علی بروز فساد اداری در مناطق شهرداری، فصلنامه فرآیند مدیریت توسعه، دوره 31، پاییز 97، شماره 3، پیاپی 105.
بودجه سال 1401 شهرداری تهران و شرکت¬های تابعه آن، پرتال شهرداری تهران 1401 .
حاجیانی، ابراهیم و دیگران (1391) «اعتماد اجتماعی به مدیریت شهری و عوامل مؤثر بر آن»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره اول، شماره 2، صص 55-90.
حقیقتیان، منصور و دیگران ( 1395) رابطه بین تعهد سازمانی و گرایش به فساد اداری بین کارکنان شهرداری تهران، نشریه رفاه اجتماعی، سال5، دوره 16، شماره61، صص 47-76.
دوگراف، خیالت و دیگران (1394) چشم¬انداز‌های نظری فساد، ترجمه هانیه هژیر الساداتی و دیگران، تهران، آگاه.
رابرتسون، يان (1374) درآمدى بر جامعه، ترجمه حسين بهروان، چاپ دوم، مشهد، آستان قدس.
رابینگتن، ارل و مارتین واینبرگ (1395) رویکردهای نظری هفتگانه در بررسی مسائل اجتماعی، ترجمه رحمت¬الها صدیق سروستانی، تهران، دانشگاه تهران.
رفیع¬پور، فرامرز (1386) سرطان اجتماعی فساد، تهران، شرکت سهامی انتشار.
زاهدی، شمس‌السادات و دیگران (1388) بررسی عوامل مؤثر بر کاهش فساد اداری (مطالعه موردی در شهرداری تهران)، نشریه مدیریت فرهنگ سازمانی، سال 1388، دوره 7، شماره 20، صص 29-55.
عابدی جعفری، حسن و دیگران (1389) شناسایی عوامل فردی مؤثر بر تمایل به فساد اداری در شهرداری تهران، فصلنامه مطالعات رفتار سازمانی سال هشتم بهار 1398 شماره 1 (پیاپی 29).
عباس¬زاده واقفی، شیرین السادات و دیگران (1396) شناسایی علل بومی بروز فساد اداری: مورد مطالعه شهرداری تهران، مجله دانش حسابرسی، پاییز 1396، شماره 68، صص 5-40.
کوزر، لوئیس و برنارد روزنبرگ (1385) نظریه‌های بنیادی جامعه‌شناختی، ترجمه فرهنگ ارشاد، تهران، نشرنی.
مشونیس، جان (۱۳۹۶) مسائل اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با همکاری شورای اجتماعی کشور.
هانتینگتون، ساموئل (1382) سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، علم.
Andersen, T.B., Bentzen, J., Dalgaard, C.J. and Selaya, P. (2011) Does the Internet reducecorruption? Evidence from US states and across countries. The World Bank Economic Review 25 (3), pp. 387–417.
Batzilis, Dimitris (2019) Electoral competition and corruption: Evidence from municipality audits in Greece. International Review of Law and Economics. Volume 59, September 2019, pp. 13-20.
Beekman, G., Bulte, E. and Nillesen, E. (2014) Corruption, investments and contributions topublic goods, experimental evidence from rural Liberia. Journal of Public Economics 115, pp. 37–47.
Browne, M. W (1995) Alternative ways of assessing model fit. Testing Structural Equation Models. K. A. Bollen and J. S. Long. Newbury Park, CA, Sage, pp. 136- 162.
Dong, B. and Torgler, B. (2011) Democracy, property rights, income equality, and corruption. EEM WorkingPaper, http,//papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm? abstract_id=1756816.
Heeks, Richard.& Harald Mathisen (2012) Understanding success and failure of anticorruption initiatives, Crime Law Soc Change, 58, pp 533-549.
Hirschi, T. (1969) Causes of delinquency. Berkeley, University of California Press.
Liu, X. (2016) ‘Corruption culture and corporate misconduct’, Journal of Financial Economics, Vol. 122, No. 2, pp. 307–327.
Montinola, G.R. and Jackman, R.W. (2002) Sources of corruption, a cross-country study. British Journal of Political Science 32 (1), pp. 147–170.
Pellegrini, L., & Gerlagh, R. (2004) Corruption's effect on growth and its transmission channels. Kyklos, 57 (3), pp. 429-456. https,//doi.org/10.1111/j.0023-5962.2004.00261.x.
Rivas, M.F. (2012) An experiment on corruption and gender. Bulletin of Economic Research65 (1), pp. 10–42.
Seligson, M.A. (2006) The measurement and impact of corruption victimizat ion, survey evidence from Latin America. World Development 34 (2), pp. 381–404.
Smith, D. J. (2007) A Culture of Corruption, Everyday Deception and Popular Discontent in Nigeria. Princeton, NJ, Princeton University Press.
Tanzi, V. p. Anderson (2001) Corruption Around the World, Causes, Consequences, Scope, and Cases. IMF-Staff Papers, 45 (4), pp. 63-98.
Treisman, d (2000) The causes of corruptin, A Cross- National study. Journal of public Economics76, pp. 399- 457.
------------- (2020) Economic Development and Democracy, Predispositions and Triggers. Department of Political Science, University of California, Los Angeles, California 90095-1472, Journal of Economic Perspectivesthis link is disabled, 2019, 33 (4), pp. 100–127 .
فصلنامه علمي «پژوهش مسائل اجتماعی ایران»
شماره ششم، زمستان 1401: 169-131
تاريخ دريافت: 16/01/1402
تاريخ پذيرش: 04/04/1402
نوع مقاله: پژوهشی
بررسی اکتشافی زمینههای بروز فساد اداری در شهرداری تهران
بهزاد همتی1
علیرضا کریمی 2
فریبا همتی3
چکیده
پدیدۀ فساد اداری در دنیای امروز بهویژه کشورهای در حال توسعه به عنوان یکی از مهمترین موانع پیشرفت جامعه مطرح شده است. این پدیده، آسیبهای جبرانناپذیری بر سرعت حرکت چرخ توسعه در جامعه وارد کرده، اعتماد و سرمایۀ اجتماعی را در جامعه تضعیف میکند و نهادهای اجتماعی را از انجام رسالتها و وظایف خاص خود به دور میسازد. از اینرو در این پژوهش تلاش شد تا مسئلۀ فساد اداری، عوامل زمینهساز و سازوکارهای رخداد فساد در شهرداری تهران و نحوۀ تعامل عوامل مؤثر در بروز فساد اداری و ماندگاری آن بررسی و کاوش شود. برای رسیدن به اهداف پژوهش، راهبرد روشی استفاده شده، طرح اکتشافی بود. در این راستا محقق از روش ترکیبی یا تلفیقی استفاده کرده است، به این صورت که بخش اول با روش کیفی گراندد تئوری با استراتژی استقرایی- اکتشافی بوده است. نتایج بهدستآمده از گراندد تئوری در مرحله دوم که بخش کمّی بوده، از طریق ابزار پرسشنامه و با روش پیمایش ارزیابی شده است. بر اساس یافتههای پژوهش، بروز فساد اداری در شهرداری تهران ناشی از یازده عامل اصلی زمینهساز فساد است. در بخش «به چه میزان در شهرداری وجود دارد»، بیشترین میزان وجود فساد مربوط به زمینۀ اخذ رشوه در مراحل نقشهریزی و صدور پایان کار با میانگین 4/01 بوده است. در بخش «به چه میزان خودتان یا همکارانتان با این پدیده مواجه بودهاید»، بیشترین میزان مواجهه مربوط به عامل اهمالکاری و صدور حسن انجام کار و نبود نظارت با میانگین 2/95 بوده است.
واژه‌هاي کلیدی: فساد اداری، ساختار سازمانی فسادخیز، فرهنگ سازمانی فسادزده، محملهای فسادزا، گراندد تئوری، فساد.
مقدمه
فساد اداری4، یکی از بیماریهای مزمن و در واقع کهنهترین جراحت در نظام اداری تلقی میشود؛ زیرا پدیدهای همزاد دولت است. به این معنا که از وقتی که فعالیتهای بشری شکل سازمانیافته به خود گرفت، فساد اداری نیز در نتیجۀ تعاملات درونی و تعامل با محیط، از متن سازمانها ظهورکرد. از همینرو دولتها از همان آغاز شکل‌گیری خود نگران سوءاستفاده شخصی صاحبمنصبان و کارگزاران دولتی از موقعیت و امتیازات شغلی بودهاند (Pellegrini & Gerlagh, 2004: 44). همانگونه که ساترلند5 (1949) نیز بیان میکند، فساد اداری یکی از اشکال انحرافهای اجتماعی است و از لحاظ تقسیمبندی انحرافات ذیل انحرافات سازمانی6 یقهسفیدان قرار میگیرد (مشونیس، 1396: 352). به طور کلی فساد به عنوان استفاده از مناصب عمومی برای منافع شخصی یا به عبارت دیگر استفاده از موقعیت رسمی یا وضعیتی عمومی در راستای تحقق منافع شخصی تعریف شده است (Treisman, 2000: 15).
فساد، پدیدهای است که کمابیش در کشورهای مختلف جهان وجود دارد، اما شکل، میزان، نوع، سطح و شیوع آن در جوامع مختلف، متفاوت است و تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. اما سه نکتۀ مشترک در ارتباط با فساد وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد: فراگیر بودن، زیانآور بودن و قابل کنترل بودن. بر این اساس امروزه همه نظامهای سیاسی-اجتماعی دریافتهاند که فساد و تخلفات اداری، یکی از مهمترین تهدیدها در راستای دستیابی به ثبات، توسعه و پیشرفت اقتصادی- اجتماعی برای آنهاست؛ زیرا پدیدۀ فساد اداری در دنیای امروز و بهویژه در کشورهای در حال توسعه به عنوان یکی از مهمترین موانع پیشرفت جامعه مطرح شده است. این پدیده، صدمات جبرانناپذیری را بر سرعت حرکت چرخ توسعه در جامعه ایجاد کرده، همچنین مسیر توسعه و پیشرفت جامعه را مسدود و محدود میکند و فرآیند تحقق عدالت اجتماعی را به تعویق میاندازد.
باید اشاره کرد که در سطح شهرداریها نیز فساد به عنوان یکی از مسائل مهم
مدیریت شهری عنوان میشود. در واقع باید گفت که ترسیم و تصویر کلی وضعیت شهرداری از نظر سلامت اداری، پایۀ راهبردهای مبارزه با فساد و ارتقای سلامت در نظام خدمات عمومی است. اما این در حالی است که در چندین سال گذشته شاهد بروز فسادهایی در شهرداری(1) و نقض نظام خدمات و سلامت اداری در آن هستیم. شهرداری تهران به عنوان یکی از بزرگترین نهادهای نیمهدولتی که در عرصۀ خدمات عمومی و اجتماعی فعالیت دارد، میتواند بر افزایش و یا کاهش اعتماد مردم به نظام اداری و به تبع آن کل نظام اجتماعی- سیاسی تأثیرگذار باشد (ر.ک: عباسزاده واقفی و دیگران، 1396). این نهاد با بودجه سالیانه (سال 1401) معادل 56 هزار میلیارد تومان (ر.ک: بودجه سال 1401 شهرداری تهران و شرکتهای تابعه آن، پرتال شهرداری تهران) دارای شرایط مالی خاص و گردش مالی گستردهای است که امکان بروز تخلفات خرد و کلان زیادی را فراهم میکند. همچنین شهرداری تهران دارای 22 سازمان، 24 شرکت تابعه و 12 مرکز و ستاد است (ر.ک: پرتال شهرداری تهران سازمانها، شرکتهای تابعه و ستادها، 1400) که بروکراسی وسیعی را فراهم آورده که نیازمند بررسی خاص مکانیزمهای عملکردی آنهاست.
در وجهی کلانتر نیز باید بیان کرد که بررسی فساد اداری در نهاد شهرداری تهران مسئلهای اجتماعی است که بروز فسادهای گوناگون در چند سال گذشته منجر به آن شده که اعتماد عمومی نسبت به این سازمان و به تبع آن کل نظام سیاسی- اجتماعی کشور خدشهدار شود. این امر هم اعتماد و سرمایۀ اجتماعی را به اضمحلال میکشاند و هم کارایی نهاد شهرداری را کم میکند. هر یک از این موارد در پژوهشهای خاصی مورد توجه قرار گرفتهاند (2). در بیانی کلی باید گفت که مدیریت شهری در معنای خاص آن یعنی شهرداری، هنگامی میتواند از کارایی و بهرهوری مناسبی برخوردار باشد که اعتماد شهروندان را به عنوان سرمایۀ اجتماعی کسب کند. اما میزان اعتماد شهروندان به مدیریت شهری و شهرداری در تهران در سطح پایینی قرار دارد (حاجیانی و دیگران، 1391: 55). همچنین باید اشاره کرد که سازمان شهرداری از جمله سازمانهایی است که بسیاری از مردم در زندگی روزمره، ارتباط زیادی با آن دارند و وجود فساد در جنبهها و بخشهای مختلف، اثرات منفی زیادی بر ارزیابی شهروندان از کل نظام حکمرانی و سیاسی خواهد داشت. این امر موجب میشود که اعتماد اجتماعی به نهاد شهرداری و به تبع آن کل نظام سیاسی کم شود و فرسایش سرمایۀ اجتماعی نسبت به نهاد شهرداری تهران تشدید شود.
پس باید گفت که بررسی فساد اداری در شهرداری تهران به عنوان یک نهاد با ساختار اداری و سازمانی خاص و گسترده با رویکرد کیفی آن، هم با هدف شناخت زمینهها و فرآیندهای خاص بروز فساد اداری و پیامدهای آن در این نهاد میتواند به کنترل و مبارزه با فساد اداری و کاهش پیامدهای مخرب آن برای نظام اداری کارگشا باشد؛ زیرا شهرداری تهران به عنوان یکی از بزرگترین نهادهای نیمهدولتی که در عرصۀ خدمات عمومی و اجتماعی فعالیت دارد، میتواند بر افزایش و یا کاهش اعتماد مردم به نظام اداری و به تبع آن کل نظام اجتماعی- سیاسی تأثیرگذار باشد (ر.ک: عباسزاده واقفی و دیگران، 1396). همچنین با توجه به اهمیت مبارزه و کنترل فساد، شروع مبارزه با فساد از سطح محلی و درگیر شدن آن در تدوین سیاستها، استراتژیها و برنامههای ضد فساد مستلزم آگاهی یافتن بر شرایط حاکم بر آن است. از اینرو انجام پژوهش اکتشافی با هدف آگاهی یافتن بر این شرایط و کمک به تدوین استراتژیهای کنترلی اهمیت مییاید.
بنابراین انجام پژوهش حاضر با توجه به ماهیت خاص آن از دو وجه اکتشافی و کاربردی دارای اهمیت است؛ زیرا در وجه اکتشافی، آگاهی یافتن بر زمینهها و فرآیندهای خاص بروز فساد اداری در شهرداری تهران میتواند سبب بسته شدن منافذ بروز فساد اداری در شهرداری شود. همچنین در وجه کاربردی، نتایج حاصله میتواند برای کاهش فساد اداری در ساختار سازمانی شهرداری تهران استفاده شود.
بنابراین آنچه برای محقق در این پژوهش، سبب و زمینۀ دغدغهمندی را فراهم آورده است این است که: چرا با وجود مجموعهای بیشمار از قوانین تخصصی مبارزه با فساد، نهادهای تخصصی مبارزه با فساد و اهتمام جدی نسبت به کنترل فساد، باز هم شاهد بروز فسادهای مکرری در نظام اداری شهرداری تهران به عنوان مورد مطالعه پژوهش هستیم؟ چه سازوکارها و چه مکانیزمهایی وجود دارد که فساد به این نحو میتواند بروز و ظهور کند و در بدنه نظام اداری شهرداری رخنه کرده و نهادینه شود؟ از اینرو تلاش محقق در این پژوهش این است که به زمینههای بروز فساد، شاخصهای فساد، عوامل تسهیلگر و فرآیندهای زمینهساز بروز فساد اداری در شهرداری تهران دست یابد تا از این طریق بتوان به اهداف ترسیمشده در پژوهش دست یافت.
پیشینه پژوهش(3)
دیمیتریس باتزیلیس7 (2019) در پژوهشی با عنوان «رقابت انتخاباتی و فساد، شواهدی از فساد در شهرداری در یونان» به بررسی مسئله فساد اداری و پیامدهای آن پرداخته است. نتایج پژوهش نشان میدهد که شهرداریها به عنوان مهمترین نهاد درگیر با مردم، نقش اساسی در شکلدهی به اعتماد عمومی و ایجاد سرمایۀ اجتماعی برای یک نظام سیاسی دارند و به موازات بروز تخلف و فساد در شهرداری، نوعی بیمیلی سیاسی و بیاعتمادی به نظام سیاسی پیش میآید.
دینسر8 (2020) در پژوهشی با عنوان «اثرات مقررات فدرال بر فساد در ایالات‌متحده» به بررسی