Estimating Household Demand for Tobacco Products in Iran
Subject Areas : Addiction and victimization
mohamad hossein amjadi
1
*
,
Marziye Enhesari
2
1 - Ph.D of Economics, Shahid Bahonar University, Kerman, Iran.
2 - M.A Mathematics, Sistan & Bluchestan University, Zahedan, Iran.
Keywords: Tobacco Demand, Consequences of Tobacco Consumption, Income Elasticity, Household Expenditures, Tobit Model.,
Abstract :
Estimating Household Demand for
Tobacco Products in Iran
Mohammad Hossein Amjadi *
Marziye Enhesari **
Tobacco use poses a significant public health threat. This study estimates the demand function for tobacco products in Iran and calculates their income elasticity. Using data from the 2023 Household Income and Expenditure Survey, we first analyze household nicotine-related expenditures based on socio-economic characteristics. A Tobit regression model is then employed to estimate demand. All variables are statistically significant at the 99% confidence level. Income elasticity is estimated at 0.825, indicating that a 1% income increase leads to a 0.825% rise in tobacco expenditures. Effective intervention requires wide-ranging cooperation across public and private sectors. Proposed recommendations include: monitoring smoking patterns; implementing preventive policies; protecting against secondhand smoke; aiding cessation efforts; raising risk awareness; banning tobacco advertisements; combating smuggling; and enacting effective tax reforms.
Keywords: Tobacco Demand, Consequences of Tobacco Consumption, Income Elasticity, Household Expenditures, Tobit Model.
Introduction
Tobacco consumption has multifaceted social implications, spanning cultural, psychological, economic, and public health domains. It correlates with reduced life quality, as smokers often report lower well-being. Moreover, tobacco use may act as a gateway to other substances.
A household's consumption of tobacco products represents part of its total expenditures, which varies with its socio-economic priorities. Since each tobacco user is a purchaser, expenditure on tobacco serves as a valid proxy for actual consumption. Accurately understanding tobacco prevalence helps inform public health policy. In this context, we employ the 2023 Household Income and Expenditure Survey to estimate smoking prevalence in urban and rural Iran, identify socio-economic determinants of tobacco spending, and calculate income-based demand elasticity.
Consequently, this study addresses three research questions:
- How does household tobacco demand vary across socio-economic groups in Iran?
- What are the socio-economic determinants influencing household tobacco demand?
- What is the income elasticity of tobacco demand among Iranian households?
Systematic reviews of Iranian and international studies reveal a range of socio-economic influences on tobacco consumption (Table1). Findings vary, reflecting differences in population, methodology, and context.
Table1 – Socio-economic Determinants of Tobacco Consumption
(+: positive effect, –: negative effect, /: no significant effect)
|
Study |
Tobacco Type |
Influencing Factors |
|
Aristei & Pieroni (2008) |
Various |
Income (+), Age (+), Education (–), Gender (+), Marital Status (+), Social Class (–) |
|
Reggio et al. (2011) |
Tobacco |
Age (+), Gender (–), Marital Status (–), Residence (+), Unemployment (+), Literacy (+), Ethnicity (+) |
|
WHO (2019) |
Various |
Income (+), Age (+), Residence (+), Gender (+) |
|
Recher (2020) |
Smuggled Cigarettes |
Gender (–), Age (+), Income (+), Employment (–), Education (/), Residence (+) |
|
Nyaguachi et al. (2020) |
Tobacco & Alcohol |
Household Size (+), Education (+), Alcohol Use (+), Income (+) |
|
Gorji et al. (2009) |
Cigarettes |
Price (–), Income (+), Unemployment (+), Literacy (–) |
|
Ebadi et al. (2011) |
Cigarettes |
Age (+), Education (–), Gender (+), Occupation (+), Residence (+) |
|
Kouhbor (2013) |
Various |
Age (+), Education (+), Gender (+), Occupation (+), Income (+), Residence (–), Household Size (–) |
|
Mostafapour & Yazdanpanah (2015) |
Tobacco |
Age (+), Gender (–), Marital Status (–), Income (+) |
|
Pirdehghan et al. (2016) |
Tobacco |
Gender (+), Student Education (–), Head's Education (+), Income (+) |
|
National Institute of Health Research (2018) |
Various |
Age (Men [/] Women [+]), Gender (+), Income (–), Residence (+) |
|
Ziaoddini & Ziaoddini (2018) |
Cigarettes |
Gender (+), Age (+) |
|
Mehri et al. (2023) |
Cigarettes |
Family (+), Education (–), Gender (+), Income (+) |
Methodology
A descriptive-analytical design was used, drawing on the 2023 Household Income and Expenditure Survey. Data were analyzed using Access 2013, SPSS18, and Stata12. The Tobit model was selected to account for censored data where many households report zero tobacco expenditures:
Findings
4.1 Descriptive Statistics
The sample comprised 37,883 households (19,640 urban; 18,243 rural), with 7,311 (19.3%) reporting tobacco use. Urban users constituted 18%, while rural users were 21%. Annual expenditures and tobacco budget shares are reported in Table2.
Table 2 – Average Annual Household Expenditure by Area (2023)
|
Indicator |
Rural |
Urban |
|
% Using Any Tobacco |
21% |
18% |
|
Domestic Cigarette Users |
8.9% |
8.2% |
|
Foreign Cigarette Users |
8.7% |
7.5% |
|
Tobacco/Pipe/Rolling Paper Users |
2.4% |
1.5% |
|
Other Tobacco Product Users |
2.7% |
1.5% |
|
Avg. Annual Total Expenditure (IRR) |
206,525,000 |
110,659,000 |
|
Avg. Annual Tobacco Expenditure (IRR) |
863,300 |
1,103,000 |
|
Tobacco Share of Total Expenses |
0.42% |
1.00% |
4.2 Tobit Model Estimation
The likelihood ratio (LR) test was significant (LR chi²=1386.09), confirming the model's adequacy. Results are summarized in Table3 below.
Table 3 – Tobit Estimation Results for Tobacco Expenditures
|
Variable |
Coefficient |
Std. Error |
z-Value |
p-Value |
|
Log Household Income |
0.825 |
0.234 |
3.530 |
0.000 |
|
Household Size |
1.083 |
0.149 |
7.260 |
0.000 |
|
Head’s Age |
1.099 |
0.067 |
16.500 |
0.000 |
|
Age² |
–0.010 |
0.001 |
–15.570 |
0.000 |
|
Number of Literate Members |
–0.786 |
0.178 |
–4.410 |
0.000 |
|
Male Head (Dummy) |
12.360 |
0.590 |
20.940 |
0.000 |
|
Urban Residence (Dummy) |
–2.315 |
0.418 |
–5.540 |
0.000 |
|
Head’s Employment Status |
1.049 |
0.384 |
2.730 |
0.006 |
|
Constant |
–73.616 |
4.509 |
–16.330 |
0.000 |
Censored: 30,917; Uncensored: 6,966.
Discussion and Conclusion
Results confirm that tobacco is a normal good in Iran, with income elasticity of 0.825—less than unity but significantly positive, indicating that consumption increases with income. A larger household size also raises tobacco spending.
The negative coefficient for literate members highlights the protective effect of education, likely due to health literacy and risk awareness. Older heads exhibit higher consumption up to a point, after which it tapers off (as shown by the negative Age² coefficient).
Male-headed households spend notably more on tobacco than female-headed households, aligning with gender-based smoking patterns. And in rural settings, per-household expenditures are higher despite lower total income—likely due to less stringent regulation or cultural acceptance. This study establishes that income, household composition, education, gender, and geographic residence significantly influence tobacco expenditures in Iran. Price-based and socio-economic interventions, particularly directed at rural and less-educated populations, could substantially reduce smoking rates.
Policy recommendations include:
- Implementing higher tobacco excise taxes to deter consumption.
- Introducing public health education, especially among youth and in rural areas.
- Enforcing strict bans on tobacco advertising and public smoking.
- Supporting smoking cessation programs at local levels.
- Strengthening anti-smuggling and border control measures.
- Promoting inter-sectoral collaboration, consistent with recommendations from the WHO FCTC and World Bank.
References
Moosazadeh, M., Salami, F., Movahednia, M., Amiri, MM. & Afshari, M. (2014) Prevalence of smoking in northwest Iran: a meta-analysis.Electronic physician. 6(1), 734-740
Nemati, S., Rafei, A., Freedman, ND., Fotouhi, A., Asgary, F. & Zendehdel, K. (2017) Cigarette and Water-Pipe Use in Iran: Geographical Distributionand Time Trends among the Adult Population; A Pooled Analysis of National STEPS Surveys, 2006-2009. Archivesof Iranian Medicine (AIM), 20(5), 259-301.
Nyagwachia, A.O. Chelwac, G. & Walbeeka, C. (2020) The effect of tobacco- and alcohol-control policies on household spending patterns in Kenya: An approach using matched difference in differences. Social Science & Medicine, 256, 113029.
*Corresponding Author: Ph.D of Economics, Shahid Bahonar University, Kerman, Iran.
** M.A Mathematics, Sistan & Bluchestan University, Zahedan, Iran.
m.enhesari90@gmail.com
احمدی، سیروس و دیگران (1398) «تبیین اثر کنترل اجتماعی بر شکلگیری پتانسیل رفتارهای نابهنجار (مورد مطالعه: نواحی شهری و روستایی استان کهگیلویه و بویراحمد)»، مطالعات امنیت اجتماعی، سال دهم، شماره 57، صص 73-101.
اکبری، مرضیه و زهرا شعوری (1399) بررسی آسیبها و خطرات استعمال دخانیات بر ابعاد مختلف زندگی بهویژه سلامت انسان، کنگره بینالمللی علوم و صنایع غذایی، کشاورزی و امنیت غذایی.
پناهی، رحمن و محمد عنبری (1398) «سواد دخانیات و ابعاد احتمالی آن»، فصلنامه علمی- پژوهشی بهداشت در عرصه، سال هفتم، شماره 1، صص 1-2.
پیردهقان، آذر و دیگران (1395) «تعیین عوامل پیشگوییکننده مصرف قلیان در دانشآموزان دوره پیشدانشگاهی شهرستان یزد در سال ۱۳۹۴»، مجله علمی پژوهان، شماره ۱، صص 28-36.
ضیاءالدینی، حسن و محمدرضا ضیاءالدینی (1385) «همهگیرشناسی مصرف دخانیات و ارتباط آن با برخی فاکتورهای دموگرافیک در یک منطقه روستایی کرمان»، مجله اصول بهداشت روانی، سال هشتم، شماره 30، صص 17-22.
عبادی، مهدی و دیگران (1390) «شیوع مصرف دخانیات: مطالعه سلامت از دیدگاه مردم ایران»، پایش، سال دهم، شماره ۳، صص ۳۶۵-۳۷۲.
کوهبر، محمدامین (1392) «استفاده از الگوهای متغیر وابسته گسسته در تحلیل رفتار مصرفی خانوار (مورد مصرف دخانیات) »، اقتصاد و الگوسازی، سال چهارم، شماره 14-15، صص 191-215.
گرجی، حسن ابوالقاسم و دیگران (1388) «ارتباط قیمت سیگار با میزان مصرف آن طی سالهای ۱۳۸۵-۱۳۶۳»، فصلنامه مدیریت سلامت، سال دوازدهم، شماره ۳۸، صص 31-36.
لطفی خاچکی، بهنام و علیاصغر قادری (1400) «مطالعه عوامل اجتماعی گرایش جوانان به مصرف قلیان (مورد مطالعه: جوانان 17 تا 35 ساله شهر تهران)»، جامعهشناسی سبک زندگی، سال پنجم، شماره 14، صص 261-310.
محرابی، سمراد و دیگران (1386) «مصرف سیگار در جمعیت 15-۶۴ سالة ایران، سال ۱۳۸۴»، مجله اپیدمیولوژی ایران، سال سوم، شماره ۱ و ۲، صص 1-9.
مصطفیپور، علی و لیلا یزدانپناه (1394) «بررسی عوامل اجتماعی گرایش به مصرف تنباکو با تأکید بر سبک زندگی (مورد مطالعه: شهروندان شهر بوکان)»، بررسی مسائل اجتماعی ایران، سال ششم، شماره 2، صص 353-372.
مؤسسه ملی تحقیقات سلامت (1397) طرح پژوهشی شیوع مصرف دخانیات در بزرگ¬سالان ایرانی (مطالعه عوامل خطر بیماریهای غیر واگیر در ایران در سال 1395).
مهری، احمد و دیگران (1402) «بررسی شیوع مصرف سیگار و عوامل مرتبط با آن در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کاشان»، سلامت و محیطزیست، سال شانزدهم، شماره 3، صص ۵۶۵-۵۷۸.
Aristei, D. & Pieroni, L. (2008) A Double-Hurdle Approach to Modelling Tobacco Consumption in Italy. Applied Economics, 40(19), 2463-2476.
Asma, S., Mackay, J., Song, S., Zhao, L., Morton, J. & Palipudi, K. (2015) The GATS Atlas (Global Adult Tobacco Survey). CDC Foundation, Atlanta, GA.
Blaylock, J.R., & Blisard, W.N. (1993) Wine consumption by US men, Applied Economics, 24, 645-651.
Chaloupka, F. J., Yurekli, A., & Fong, G. T. (2012) Tobacco taxes as a tobacco control strategy. Tobacco control, 21(2), 172-180.
Crespi, F., Liberati, P., Paradiso, M. Sciala, A. Tedeschi, S. (2020) Smokers are different: The impact of price increases on smoking reduction and downtrading. Economic Modelling.1-9.
Greene, W. H. (2002) Econometric Analysis, Fifth edition, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 07458.
John, R. M., Ross, H., & Blecher, E. (2011). Tobacco expenditure patterns in India and their implications on household resource allocation. International Journal of Consumer Studies, 36(1), 3–10.
Lopez, A. D., Collishaw, N. E., & Piha, T. (1994). A descriptive model of the cigarette epidemic in developed countries. Tobacco Control, 3(3), 242–247.
Meysamie, A., Ghaletaki, R., Haghazali, M., Asgari, F., Rashidi, A., Khalilzadeh, O., Esteghamati, A. & Abbasi, M (2010) Pattern of tobacco use among the Iranian adult population: results of the national Survey of Risk Factors of Non-Communicable Diseases (SuRFNCD-2007). Tobacco control. 19(2):125-128.
Moosazadeh, M., Salami, F., Movahednia, M., Amiri, MM. & Afshari, M. (2014) Prevalence of smoking in northwest Iran: a meta-analysis.Electronic physician. 6(1), 734-740.
Moosazadeh, M., Ziaaddini, H., Mirzazadeh A., Ashrafi-Asgarabad, A. & Haghdoost, AA. (2013) Meta-analysis of smoking prevalence in Iran. Addiction & health, 5(3-4),140-153.
Nemati, S., Rafei, A., Freedman, ND., Fotouhi, A., Asgary, F. & Zendehdel, K. (2017) Cigarette and Water-Pipe Use in Iran: Geographical Distributionand Time Trends among the Adult Population; A Pooled Analysis of National STEPS Surveys, 2006-2009. Archivesof Iranian Medicine (AIM),20(5), 259-301.
Nyagwachia, A.O. Chelwac, G. & Walbeeka, C. (2020) The effect of tobacco- and alcohol-control policies on household spending patterns in Kenya: An approach using matched difference in differences. Social Science & Medicine, 256, 113029.
Pudney, S. (1989) Modelling Individual Choice: The Econometrics of Corners, Kinks and Holes, New York: Basil Blackwell.
Recher, V. (2020) Illegal tobacco demand: The case of Western Balkan. Economic Analysis and Policy, 66, 182–193.
Rijo, M.J., Ross, H., Blecher, E. (2011). Tobacco expenditure and its implications for household resource allocation in Cambodia. Tobacco Control, 21(3), 341-346.
Tobin, J. (1958) Estimation of relationships for limited dependent variables, Econometrica, 26, 24-36.
World Health Organization. (2019) WHO global report on trends in prevalence of tobacco use 2000-2025- third edition.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره سیزدهم، پاییز 1403: 182-159
تاريخ دريافت: 19/12/1403
تاريخ پذيرش: 12/03/1404
نوع مقاله: پژوهشی
برآورد تقاضای خانوارهای ایرانی از محصولات دخانی
محمدحسین امجدی1
مرضیه انحصاری2
چکیده
یکی از عوامل تهدید کننده سلامت، مصرف مواد دخانی است. عوامل مختلفی در تقاضای محصولات دخانی تأثیرگذار است. هدف از این تحقیق، برآورد تابع تقاضای محصولات دخانی در کشور و محاسبۀ کشش درآمدي آن است. برای این منظور با استفاده از اطلاعات هزینه- درآمد خانوار سال 1402، ابتدا وضعیت هزینههای دخانی بر اساس ویژگیهای اقتصادی اجتماعی خانوار بررسی و سپس با استفاده از مدل توبیت، تقاضای دخانیات برآورد شد. نتایج برآورد مدل نشان میدهد که همه متغیرها با اطمینان بیش از 99 درصد به لحاظ آماري معنادار بودهاند. بر اساس برآورد صورتگرفته، کشش درآمدی هزینههای دخانی، معادل 825/0 است؛ بدین معنا که افزایش 1 درصدی درآمد سبب میشود تا خانوار ایرانی به میزان 825/0درصد، هزینههای دخانی خود را افزایش دهد. با توجه به نتایج تحقیق، مقابله با اين پديده خطرناك، همكاري فراگير نهادهاي دولتي و غير دولتي را طلب ميكند. پایش مصرف دخانیات و سیاستهای پیشگیرانه، محافظت از مردم در برابر دود دخانیات، کمک به ترک مصرف، هشدار در برابر خطرهای مصرف دخانیات، ممنوعیت تبلیغات و ترویج و حمایت از دخانیات، جلوگیری از قاچاق سیگار و سیاستگذاری مالیاتی از جمله پیشنهادهای این پژوهش است.
واژههای کلیدی: تقاضای دخانیات، پیامدهای مصرف دخانیات، کشش درآمدی و هزینه درآمد خانوار.
مقدمه و بیان مسئله
دخانیات به هر شکلی که باشد، سالانه میلیونها انسان را میکشد و بیمار میکند (ر.ک: سازمان بهداشت جهانی3، 2019). حدود 8 میلیون نفر در سال 2017 بر اثر بیماری مربوط به دخانیات فوت کردند (ر.ک: مؤسسه سنجش و ارزیابی سلامت دانشگاه سیاتل4، 2017). انتظار میرود حتی پس از کاهش میزان مصرف دخانیات، تعداد مرگومیرهای سالانه همچنان ادامه داشته باشد؛ زیرا بیماریهای مربوط به دخانیات زمان میبرد تا آشکار شود (ر.ک: Lopez, 1994).
بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت5 در سال 2000، حدود یکسوم (3/33 درصد) از جمعیت پانزده سال به بالای جهان، مصرف کنندگان نوعی از دخانیات بودند. تا سال 2015، این میزان به حدود یکچهارم (9/24 درصد) جمعیت جهانی کاهش یافته بود. با فرض اینکه تلاشهای کنونی در زمینه کنترل دخانیات در همه کشورها ادامه دارد، پیشبینی میشود تا سال 2025 این میزان به حدود یکپنجم (9/20درصد) جمعیت جهانی کاهش یابد. بر اساس این گزارش در سال 2000، حدود نیمی از مردان پانزده ساله و بالاتر، مصرفکننده نوعی از دخانیات بودند. تا سال 2015، نسبت مردان مصرفکننده دخانیات به 3/40 درصد کاهش یافته بود. پیشبینی میشود تا سال 2025 این میزان به 1/35 درصد کاهش یابد. همچنین در سال 2000، از هر شش زن پانزده سال به بالا (7/16 درصد)، یك نفر مصرفكنندۀ یكی از انواع دخانیات بود. تا سال 2015، نسبت زنانی که از دخانیات استفاده میکنند، به یک در ده (5/9 درصد) کاهش یافته است. پیشبینی میشود تا سال 2025، این نرخ به 7/6 درصد کاهش یابد. در سال 2000، نسبت مردانی که از هر نوع دخانیات استفاده میکردند، سه برابر مصرفکنندگان در زنان بود. در سال 2015، این میزان برای مردان بیش از چهار برابر زنان بود. انتظار میرود که تا سال 2025، این میزان برای مردان، پنج برابر زنان باشد.
|
شکل 1- روند جهانی شیوع مصرف دخانیات به تفکیک جنسیت طی دوره 2000-2025 |
WHO global report on) trends in prevalence of tobacco use 2000-2025-third edition, 2019 ( |
هدف توسعه برنامه همگانی سازمان جهانی بهداشت برای پیشگیری و کنترل بیماریهای غیر واگیر برای سالهای 2013 الی 2025 میلادی6، کاهش شیوع جهانی مصرف دخانیات (دخانیات دودی و غیر دودی) به مقدار 30 درصد تا سال 2025 میلادی نسبت به شیوع سال 2010 میلادی است. این به معنای حداکثر میزان شیوع کل مصرف دخانیات 1/19 درصد برای کل جمعیت پانزده سال به بالا ، 2/30 درصد برای مردان و 8 درصد برای زنان است. تجزیه و تحلیل روند انجامشده در این گزارش نشان میدهد که هدف کاهش برای مردان برآورده نمیشود، اما احتمالاً برای زنان برآورده میشود. همچنین این گزارش نشان میدهد که پیشبینی شیوع مصرف دخانیات در سال 2020 در کشورهای با درآمد بالا، بالاتر از متوسط، پایینتر از متوسط و پایین به ترتیب 7/23درصد، 9/23 درصد، 4/24 درصد و 6/14 درصد بوده است. بر این اساس شیوع مصرف دخانیات در ایران با 2/14 درصد، پایینتر از میانگین جهانی و مشابه متوسط شیوع مصرف دخانیات در کشورهای با درآمد پایین است.
بر اساس جدول (1)، طی سال 1400، ایرانیها در مجموع 73 میلیارد نخ سیگار
مصرف کردهاند که به طور میانگین با لحاظ 1/84 میلیون نفر جمعیت، به ازای هر ایرانی، سرانه 868 نخ سیگار را نشان میدهد. البته این عدد فقط برای مصرف سیگار بوده و کل محصولات دخانی را شامل نمیشود. آمارهای وزارت صمت نشان میدهد که در سال 1400 از حدود 73 میلیارد نخ سیگار مصرفشده در کشور، حدود 62 میلیارد نخ آن در کشور تولید شده و 11 میلیارد نخ آن نیز از طریق قاچاق وارد کشور شده است.
جدول 1- شاخصهای مصرف سیگار در کشور در سالهای 1399 و 1400
شاخص | واحد | 1399 | 1400 | رشد | |
جمعیت | میلیون نفر | 4/83 | 1/84 | 2/1% | |
برآورد مصرف سیگار | میلیارد نخ | 65 | 73 | 3/12% | |
سرانه مصرف سیگار | نخ | 779 | 868 | 4/11% | |
برآورد قاچاق سیگار | میلیارد نخ | 61/6 | 1/11 | 9/67% | |
(منبع: گزارش عملکرد وزارت صنعت، معدن و تجارت در سال 1400، مرکز آمار ایران و محاسبات تحقیق) | |||||
ارائه اطلاعات شيوع مصرف دخانیات در هر جامعه، اقدامي است که ميتواند نقش مهمي در سیاستگذاریها و تصميمگیریهای بهبود سلامت عمومي ايفا کند (ر.ک: Moosazadeh et al, 2013). تاکنون مطالعات پراکندهای در سالهای مختلف درباره شیوع مصرف دخانیات در مناطق مختلف کشور انجام گرفته است. اغلب این گزارشها بر شیوع مصرف سیگار تمرکز دارند. در این مطالعه با استفاده از اطلاعات طرح هزینه-درآمد خانوار، وضعیت شیوع مصرف دخانیات در سال 1402 در مناطق شهری و روستایی کل کشور برآورد میگردد. شناسایی عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر هزینههای محصولات دخانی خانوار و برآورد تقاضای دخانیات در ایران نیز از دیگر اهداف این تحقیق است.
برای این منظور، ابتدا این تحقیق به بررسی هزینههای محصولات دخانی برحسب خصوصیات اجتماعی و اقتصادی خانوارها میپردازد. هدف از این قسمت نیز شناسایی گروههای هدف است، به طوری که بتواند برنامهریزان و سیاستگذاران را در جهت اجرای برنامههای بازدارنده راهنمایی کند. در ادامه با استفاده از یک مدل توبیت7، عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر تقاضای محصولات دخانی برآورد میگردد. در این مطالعه همچنین به محاسبۀ کشش درآمدي تقاضا(1) براي محصولات دخانی در ایران پرداخته شده است. برای این منظور به ترتیب سه پرسش زیر مطرح شده است:
1. تقاضای محصولات دخانی برحسب خصوصیات اجتماعی و اقتصادی خانوارها در ایران چگونه است؟
2. عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر تقاضای محصولات دخانی خانوار کدامند؟
3. مقدار کشش درآمدی محصولات دخانی برای خانوارهای ایرانی چقدر است؟
پیشینه پژوهش
در مطالعات بهویژه منابع خارجی، عوامل اجتماعی- اقتصادی مختلفی برای مصرف دخانیات خانوارها ذکر شده است. با توجه به تعدّد مطالعات و ترجیح بر اختصار، کلیات مرتبط با مهمترین مطالعات داخلی و خارجی در جدول (2) ارائه شده است. بررسی مطالعات داخلی و خارجی بیانگر نتایج متفاوت و گاه متضاد هستند.
جدول 2- خلاصه نتایج مطالعات انجامشده درباره عوامل
اجتماعی- اقتصادی مؤثر بر مصرف دخانیات
محقق/ محققان (سال مطالعه) | نوع ماده دخانی | عوامل مؤثر (با ذکر جهت تأثیرگذاری) |
آریستی و پییرونی (2008) | انواع دخانیات | درآمد (+)، سن (+)، تحصیلات (-)، جنسیت (+)، تأهل (+)، طبقه اجتماعی (-) |
ریجو و همکاران (2011) | دخانیات | سن (+)، جنسیت (-)، تأهل (-)، سکونت (+)، بیکاری (+)، سواد (+)، قومیت (+) |
سازمان بهداشت جهانی (2019) | انواع دخانیات | درآمد (+)، سن (+)، سکونت (+)، جنسیت (+) |
رچر (2020) | سیگار قاچاق | جنسیت (-)، سن (+)، درآمد (+)، بیکاری (+)، تحصیلات (/)، سکونت (+) |
نیاگواچی و همکاران (2020) | دخانیات و الکل | تعداد خانوار (+)، تحصیلات (+)، مصرف الکل (+)، درآمد (+) |
گرجی و همکاران (1388) | سیگار | قیمت (-)، درآمد (+)، بیکاری (+)، سواد (-) |
عبادی و دیگران (1390) | سیگار | سن (+)، تحصيلات (-)، جنسيت (+)، شغل (+)، سکونت (+) |
کوهبر (1392) | انواع دخانیات | سن (+)، تحصيلات (+)، جنسيت (+)، شغل (+)، درآمد (+)، سکونت (-)، بعد خانوار (-) |
مصطفیپور و یزدانپناه (1394) | تنباکو | سن (+)، جنسيت (-)، تأهل (-)، درآمد (+) |
پیردهقان و دیگران (1395) | تنباکو | جنسیت(+)، وضعیت تحصیلی دانشآموز (-)، تحصیلات سرپرست خانوار (+)، درآمد خانواده (+) |
مؤسسه ملی تحقیقات سلامت (1397) | انواع دخانیات | سن (در مردان(/) در زنان (+))، جنسيت (+)، درآمد (-)، سکونت (+) |
ضیاءالدینی و ضیاءالدینی (1397) | سیگار | جنسیت (+)، سن (+) |
مهری و دیگران (1402) | سیگار | خانواده (+)، تحصيلات (-)، جنسيت (+)، درآمد (+) |
راهنما: (+) تأثیر معنادار مثبت، (-) تأثیر معنادار منفی، (/) عدم معناداری | ||
مبانی نظری
مصرف دخانیات بهویژه سیگار و قلیان، بهعنوان یکی از مهمترین عوامل تهدیدکننده سلامت عمومی، با پیامدهای گستردهای از جمله بیماریهای مزمن، سرطانها، کاهش کیفیت زندگی و مشکلات اجتماعی همراه است. عوامل متعددی مانند فشار همسالان، الگوگیری از خانواده و دوستان، شرایط اقتصادی و نبود امکانات تفریحی سالم، نقش مهمی در گرایش به مصرف دخانیات دارند. نظریههای جامعهشناسی مانند نظریه کنترل هیرشی8 نشان میدهد که کاهش دلبستگی و تعهد فرد به نهادهای اجتماعی میتواند منجر به گرایش به رفتارهای پرخطر مانند مصرف دخانیات شود (احمدی و دیگران، 1398: 80).
ابعاد اجتماعی مصرف دخانیات شامل جنبههای فرهنگی، روانی، اقتصادی و سلامت اجتماعی است که در مطالعات مختلف به آن پرداخته شده است. مصرف دخانیات با کاهش کیفیت زندگی و افزایش مشکلات روانی و جسمی مرتبط است. افراد سیگاری معمولاً کیفیت زندگی پایینتری نسبت به غیر سیگاریها دارند و مصرف دخانیات میتواند منجر به اعتیاد به مواد مخدر شود. وابستگی به نیکوتین، یکی از مهمترین موانع ترک است که باعث درد و رنج ترک میشود و گاهی افراد برای جبران این خلأ به پرخوری یا مصرف مواد مخدر روی میآورند (ر.ک: اکبری و شعوری، 1399). همچنین مصرف دخانیات با مشکلات روانی، پرخاشگری، بزهکاری، افت تحصیلی و سایر آسیبهای اجتماعی مرتبط است (لطفی خاکچی و قادری، 1400: 269). مصرف دخانیات، هزینههای اقتصادی زیادی نیز بر جامعه تحمیل میکند؛ از جمله هزینههای درمان بیماریهای مرتبط با دخانیات و کاهش بهرهوری نیروی کار. از اینرو کاهش مصرف دخانیات میتواند به بهبود سلامت عمومی و کاهش هزینههای اقتصادی کمک کند.
مخارج بخش خصوصی و خانوارها، سهم چشمگیری (و حتی بیش از مخارج بخش دولتی) از تولید ملی را در برمیگیرد. سبک زندگی هر خانواری، متأثر از سبد هزینههای صورتگرفته آن خانوار در یک مدت معین است. الگویی که از این هزینهها ترسیم میشود، معمولاً فراز و نشیب کمی داشته و برای بازشناسی سبک زندگی روزمره و مصرفهای متعدد خانوارهای مورد مطالعه قابل اطمینان است. سبد مصرف محصولات دخانی خانوار نیز جزئی از کل هزینههای صورتگرفته یک خانوار است که بنا بر اولویتهای هر خانوار متأثر از عوامل اقتصادی و اجتماعی، متغیر است. یكی از مجراهای شناخت وضع موجود و جایگاه تقاضای خانوارها نسبت به محصولات دخانی، تجزیه و تحلیل آماری از این موضوع است. از آنجا كه ميزان هزینههای محصولات دخانی خانوار با ميزان رواج دخانیات در هر كشوري متناسب است و هر مصرفکننده، يك خريدار محسوب میشود، در برخی از مطالعات، هزینههای محصولات دخانی به عنوان متغیر جانشین برای مصرف دخانیات به کار گرفته شده است (ر.ک: Aristei & Pieroni, 2008; John et al, 2011; Crespi et al, 2020, Nyagwachi et al, 2020).
در تئوری استاندارد انتخاب مصرفکننده فرض میشود که هر فرد (یا خانوار)، یک مصرف کننده بالقوه از همه کالاهاست. اما برای کالاهایی مانند دخانیات ممکن است چنین فرضی صحیح نبوده، فارغ از قیمت و سطح درآمد، برخی افراد علاقهای به مصرف دخانیات نداشته باشند. در چنین مواردی، مشاهدات با مقدار صفر، عدم مصرف در نتیجه عوامل اقتصادی نیست، بلکه ممکن است با عوامل رفتاری دیگری به غیر از سطح درآمد و قیمت تعیین شده باشند. به همین منظور پودنی9 (1989) در مدلهای جایگزین برای تقاضای دخانیات، از سیستم ترجیحات تصادفی گسسته استفاده میکند. طبق این دیدگاه، فرض میشود که مصرفکنندگان دخانیات، ساختار ترجیحی متفاوتی از غیر مصرفکنندگان دارند. موارد مشاهدهشده با مخارج صفر، منعکسکننده تصمیم بر عدم مصرف است (ر.ک: Blaylock & Blisard, 1993). بنابراین تابع مطلوبیت افراد بدین شکل است:
(1) |
|
به طوری که c1 مقدار مصرف دخانیات (با قیمت) و c2 ، ... ، cn بیانگر سایر کالا هستند. w بردار متغیرهای جمعیتشناختی است که بیانگر خصوصیات کیفی مصرفکنندگان است و d یک متغیر دوحالتی است که اگر فرد، یک مصرفکننده واقعی یا بالقوه دخانیات باشد، یک و در غیر این صورت صفر میباشد. رابطه (1) را میتوان به صورت زیر نیز نوشت:
(۲) |
|
Us تابع مطلوبیت مصرفکنندگان دخانیات و Uns تابع مطلوبیت غیرمصرفکنندگان است. برای مصرفکنندگان دخانیات، مقدار بهینه c1 از طریق حل و حداکثر کردن مطلوبیت زیر به دست میآید:
(3) |
|
به طوری که بردار قیمتها (از جمله p1) و m بودجه افراد (یا خانوار) است. فرض میشود تابع مطلوبیت
پیوسته، افزایشی و شبهمقعر باشد. بنابراین تابع تقاضای دخانیات بهصورت 
و تابع مخارج نیز به صورت 
بیان میشود (ر.ک: Aristei & Pieroni, 2008).
روش پژوهش
روش تحقیق از نوع تحلیلی- توصیفی است. در تحقیق حاضر برای تعیین عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر تقاضای محصولات دخانی، بهطور غیرمستقیم و از اطلاعات درآمد- هزینه خانوار استفاده شده است. علیرغم غیر مستقیم بودن این روش، استفاده از این اطلاعات، برآورد مناسبتر و دقیقتری نسبت به سایر روشهای جمعآوری اطلاعات ارائه خواهد کرد. برای دستیابی به اهداف تحقیق، اطلاعات مورد نیاز از دادههای خام طرح هزینه- درآمد خانوار مرکز آمار کشور برای آخرین سال موجود یعنی سال 1402 استخراج و با استفاده از نرمافزارهای Access2013، SPSS18 و Stata12 تحلیل شد. این دادهها برای هر سال در دو بخش شهری و روستایی منتشر میشود که هر بخش از چهار قسمت و شامل اطلاعات خانوارها، اطلاعات محل زندگی خانوارها، هزینهها و درآمدهای آنهاست. برای تحقیق حاضر، اطلاعات مربوط به هزینههای دخانی خانوار، استخراج و پس از دستهبندی تجزیه و تحلیل شد. هزینههای محصولات دخانی مورد استفاده شامل هزینههای مربوط به انواع سیگار ایرانی (کد 022111)، انواع سیگار خارجی (کد 022113)، انواع توتون، تنباکو و کاغذ سیگار (کد 022115) و سایر انواع مواد دخانی (023111) است.
تصریح مدل
بر اساس مطالعات انجامگرفته (جدول 1)، درآمد، بعد خانوار، سن سرپرست خانوار، جنسیت، محل سکونت و تحصیلات از جمله عواملی هستند که نقش پررنگی در تصمیمگیری خانوارها برای مصرف دارند. مدل بهکاررفته در تحقیق بر اساس مدل آریستی و پییرونی (2008) است.
(۴)
در مدل (1)، lnTobacco: لگاریتم متوسط سالانه هزینههای دخانی خانوار (متغیر پیوسته و به صورت لگاریتمی)، lnIncome: لگاریتم متوسط سالانه درآمد خانوار (متغیر پیوسته و به صورت لگاریتمی)، NUM: تعداد اعضای خانوار (متغیر پیوسته)، Age: سن سرپرست خانوار (متغیر پیوسته)، (Age)2: مجذور سن سرپرست خانوار (متغیر پیوسته)، Edu: تعداد افراد باسواد خانوار (متغیر پیوسته)، DGHH: جنسیت سرپرست خانوار (متغیر گسسته: مرد=1، زن=0)، DUr: محل سکونت (متغیر گسسته: شهر=1، روستا=0)، DAC: وضعیت اشتغال سرپرست خانوار (متغیر گسسته: شاغل=1، غیر شاغل=0) و e: جمله پسماند است.
لازم به ذکر است که برای تخمین متغیرهای گسسته (کیفی) از متغیر مجازی استفاده شده است. در مدل تحقیق، متغیر گسسته جنسیت سرپرست خانوار، محل سکونت و وضعیت اشتغال سرپرست خانوار به صورت گسسته تعریف شده است. با توجه به مدل، اگر 
، 
و 
مثبت باشند، به معنی تأثیر مثبت جنسیت، شهرنشینی و شاغل بودن سرپرست خانوار بر هزینههای دخانیات است.
مدل توبیت
یکی از مشکلات متداول در گردآوری دادههای اقتصاد خرد مربوط به سانسور کردن متغیر وابسته است. به این معنی که در بخش قابلتوجهی از نمونه، متغیر وابسته برابر صفر است. روشهای رگرسیون مرسوم را نمیتوان در این موارد به کار برد؛ زیرا این احتمال وجود دارد که به ازای برخی مقادیر متغیرهای مستقل، مقدار متغیر وابسته (در این مقاله مخارج دخانیات)، یك عدد منفی پیشبینی شود که این موضوع با واقعیت هماهنگی ندارد. برای حل این مشکل، توبین10 (1958)، مدل توبیت11 را ارائه کرد. مدل توبیت -مدل رگرسیون نرمال با دادههای سانسور شده- مدلی است که در آن متغیر وابسته در مقدار صفر از چپ سانسور شده و متغیر پنهان مدل، تابع خطی از متغیرهای مستقل بوده، جمله پسماند آن دارای توزیع نرمال با ویژگی واریانس همسانی است. لذا
متغیر وابسته دو حالت دارد:
1- برابر صفر است (Y=0).
2- مثبت است که در این صورت هر مقداری را میتواند اختیار کند.(2)
هزینههایهای دخانی خانوار نیز برای شماری از افراد نمونه، مقدار آن مثبت و برای بسیاری از آنان، صفر بود. از اینرو برای برآورد تقاضا از مدل توبیت استفاده شده است. فرم کلی مدل توبيت بهصورت رابطه زير نشان داده شده است (ر.ک: Greene, 2002):
(5) |
|
(6) |
|
(7) |
|
به طوري كه در رابطۀ فوق، متغيرها و پارامترها به صورت زير تعريف ميشوند:
- yi: متغير پنهان يا مشاهدهنشده
- 
: متغير مشاهدهشده
- 
: يك بردار (1*k) از پارامترهايی كه بايد تخمين زده شود.
- zi: بردار متغيرهاي مستقل (N*k)
- ui: جمله اخلال كه مستقل از متغيرهاي توضيحي بوده، بر فرض توزيع نرمال با ميانگين صفر و واريانس ثابت σu استوار است.
- 0: آستانه سانسور كه متغير وابسته در بالاي آن قابل مشاهده و در مقادير كمتر از آن غير قابل مشاهده است. در اين مدل نيز همچون ساير مدلها، هدف برآورد پارامترهاي نامعلوم يعني 
و σu بر اساس N مشاهده از zi و yi است.
یافتههای پژوهش
برای دستیابی به اهدف این تحقیق و برآورد تقاضای دخانیات در سبد مصرف خانوارهای شهری و روستایی، به بررسی دقیق سبد مصرفی خانوارهای کشور میپردازیم. قبل از برآورد، مروری مختصر روی برخی اطلاعات موجود درباره متوسط هزینه کل سالیانه و متوسط هزینه دخانی سالیانه خانوارها خواهیم داشت. طبق اطلاعات خام هزینه درآمد خانوارهای شهری و روستایی، حجم کل نمونه، مشتمل بر 37883 خانوار بوده که 19640 خانوار شهری و 18243 خانوار روستایی بوده است. از این تعداد، 7311 خانوار (19/3 درصد) حداقل یکی از انواع مواد دخانی را مصرف کردهاند. سهم خانوارهای روستایی 21 درصد و خانوارهای شهری 18 درصد است.
در مطالعه عبادی و همکاران (1390) که مستخرج از طرح تحقیقاتی سلامت از ديدگاه مردم ايران است، درصد افراد سیگاری در کشور، 25/4 درصد برآورد شده است. همچنین در طرح پژوهشی شیوع مصرف دخانیات در بزرگسالان ایرانی که مؤسسه ملی تحقیقات سلامت در کشور در سال 1395 انجام داده است، 18/44درصد افراد هجده سال و بالاتر در کشور، سابقه مصرف دخانیات را داشتند. در مطالعه محرابی و همکاران (1386) نیز این مقدار، 20.1 درصد برآورد شده است. جدول (3)، اطلاعات بهدستآمده از متوسط هزینه اسمی سالیانه خانوارها در مناطق شهری و روستایی از محصولات دخانی را در سال 1402 نشان میدهد.
جدول 3- متوسط هزینه اسمی سالیانه خانوارها در مناطق
شهری و روستایی در سال 1402
شرح | خانوار روستایی | خانوار شهری |
درصد خانوار مصرفکننده محصولات دخانی | 21% | 18% |
درصد خانوار مصرفکننده سیگار ایرانی | 8/9% | 8/2% |
درصد خانوار مصرفکننده سیگار خارجی | 8/7% | 7/5% |
درصد خانوار مصرفکننده توتون، تنباکو و کاغذ سیگار | 2/4% | 1/5% |
درصد خانوار مصرفکننده سایر انواع مواد دخانی | 2/7% | 1/5% |
متوسط سالانه هزینه خانوار (تومان) | 206,525,000 | 110,659,000 |
متوسط سالانه هزینه دخانی (تومان) | 863,300 | 1,103,000 |
سهم هزینه دخانی از کل هزینههای خانوار | 0/42% | 1/0% |
(منبع: طرح هزینه- درآمد خانوار در سال 1402، مرکز آمار ایران و محاسبات تحقیق)
همانطور که از جدول (3) مشخص است، اصلیترین ماده دخانی که خانوارها مصرف میکنند، سیگار است. تقریباً در اکثریت کشورهای دنیا نیز سیگار، شایعترین ماده دخانی مصرفی است (ر.ک: Asma et al, 2015). بر این اساس هر خانوار روستایی در سال 1402، حدود یک میلیون و صد هزار تومان هزینه دخانی داشته است. این در حالی است که هر خانوار شهری در همین سال، 863 هزار تومان برای انواع دخانیات هزینه کرده است. بر این اساس سهم هزینههای دخانی خانوار روستایی و شهری از کل هزینههای خانوار به ترتیب برابر 42/0 درصد و یک درصد است. درصد خانوار روستایی و شهری مصرفکننده دخانیات بر اساس ویژگیهای اقتصادی و اجتماعی در جدول (4) نشان داده شده است.
جدول 4- درصد خانوار روستایی و شهری مصرفکننده دخانیات
بر اساس ویژگیهای اقتصادی و اجتماعی
خصوصیات خانوار | گروه | درصد خانوار روستایی مصرفکننده دخانیات | درصد خانوار شهری مصرفکننده دخانیات |
جنسیت سرپرست خانوار | مرد | 24% | 19% |
زن | 7% | 6% | |
گروه درآمدی خانوار | کم | 13% | 16% |
متوسط | 23% | 20% | |
زیاد | 26% | 17% | |
وضعیت سواد سرپرست خانوار | بیسواد | 17% | 15% |
دیپلم و کمتر | 24% | 21% | |
کاردانی و کارشناسی | 11% | 9% | |
بالاتر از کارشناسی | 6% | 5% | |
وضعیت سن سرپرست خانوار | کمتر از 36 سال | 16% | 15% |
36-40 | 22% | 18% | |
41-45 | 25% | 19% | |
46-50 | 26% | 20% | |
بیشتر از 50 سال | 20% | 18% | |
وضعیت اشتغال سرپرست خانوار | شاغل | 24% | 20% |
غیر شاغل (بیکار، محصل، خانهدار، بازنشسته و...) | 15% | 15% |
(منبع: طرح هزینه- درآمد خانوار در سال 1402، مرکز آمار ایران و محاسبات تحقیق)
جدول (5)، آمار توصیفی متغیرهای مورد استفاده در مدل را تشریح میکند.
جدول 5- آمار توصیفی متغیرهای مدل
ماکزیمم | مینیمم | انحراف معیار | میانگین | تعداد مشاهدات | متغیر |
8/16 | 0 | 5/4 | 2/7 | 37883 | لگاریتم متوسط سالانه هزینههای دخانی خانوار |
8/22 | 3/13 | 0/7 | 4/19 | 37883 | لگاریتم متوسط سالانه درآمد خانوار |
13 | 0 | 6/1 | 0/3 | 37883 | تعداد اعضای خانوار |
99 | 14 | 6/15 | 5/51 | 37883 | سن سرپرست خانوار |
9801 | 196 | 6/1731 | 5/2897 | 37883 | مجذور سن سرپرست خانوار |
10 | 0 | 6/1 | 8/1 | 37883 | تعداد افراد باسواد خانوار |
1 | 0 | 4/0 | 9/0 | 37883 | جنسیت سرپرست خانوار (گروه مرجع: مرد) |
1 | 0 | 0/5 | 5/0 | 37883 | محل سکونت (گروه مرجع: شهری) |
1 | 0 | 0/5 | 0/7 | 37883 | وضعیت اشتغال سرپرست خانوار (گروه مرجع: شاغل) |
(منبع: طرح هزینه- درآمد خانوار در سال 1402، مرکز آمار ایران و محاسبات تحقیق)
نتایج برآورد مدل (4) با استفاده از روش توبیت در جدول (6) ارائه شده است.
جدول 6- نتایج برآورد الگوی هزینههای دخانی خانوار با استفاده از مدل توبیت
متغیر توضیحی | ضریب | انحراف معیار | آماره z | احتمال | |
لگاریتم متوسط سالانه درآمد خانوار | 0/825 | 0/234 | 3/530 | 0/000 | |
تعداد اعضای خانوار | 1/083 | 0/149 | 7/260 | 0/000 | |
سن سرپرست خانوار | 1/099 | 0/067 | 16/500 | 0/000 | |
مجذور سن سرپرست خانوار | -0/010 | 0/001 | -15/570 | 0/000 | |
تعداد افراد باسواد خانوار | -0/786 | 0/178 | -4/410 | 0/000 | |
جنسیت سرپرست خانوار | 12/360 | 0/590 | 20/940 | 0/000 | |
محل سکونت | -2/315 | 0/418 | -5/540 | 0/000 | |
وضعیت اشتغال سرپرست خانوار | 1/049 | 0/384 | 2/730 | 0/006 | |
عرض از مبدأ | -73/616 | 4/509 | -16/330 | 0/000 | |
تعداد مشاهدات سانسورشده: 30917 تعداد مشاهدات سانسورنشده: 6966 (0.00) LR chi2(8) =1386.09 Log likelihood = -43860.158 | |||||
(منبع: محاسبات تحقیق)
همانطور که در جدول (6) مشاهده میشود، مقدار آماره درستنمایی LR برابر 09/1386 است که فرضیه صفر مبنی بر صفر بودن ارزش ضرایب تمامی متغیرهاي مورد بررسی را رد میکند. همچنین نتایج نشان میدهد که همه متغیرها با اطمینان بیش از 99 درصد به لحاظ آماري، معنادار بودهاند. متغیرهای درآمد، جنسیت، سن، بعد خانوار و اشتغال سرپرست خانوار، تأثیر مثبت بر تقاضای دخانیات و محل سکونت، مجذور سن سرپرست خانوار و تعداد اعضای باسواد خانوار، تأثیر منفی بر تقاضای دخانیات داشتهاند.
بحث و نتیجهگیری
استفاده از دخانیات، یکی از عوامل خطر عمده برای بیماریها در سراسر دنیا و
بهویژه در ارتباط با بیماریهای غیر واگیر است. این عوامل باعث مرگ تقریباً 35 میلیون نفر از 58 میلیون مرگومیر اتفاق افتاده در سال 2005 میلادی بوده است و نیز پیشبینی شده که در سال 2020 میلادی، علت مرگ در هر 7 مورد از 10 مورد در کشورهای در حال توسعه، بیماریهای غیر واگیر باشد (ر.ک: Moosazadeh et al, 2014). شیوع مصرف دخانیات به عنوان یکی از مشکلات عمده سلامت از کشوری به کشور دیگر متفاوت است و در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه، مصرف دخانیات، یکی از نگرانیهای عمده نظام سلامت است. ارائه اطلاعات شيوع مصرف دخانیات در هر جامعه، اقدامي است که ميتواند نقش مهمي در سیاستگذاریها و تصميمگیریهای مربوط به سلامت عمومي ايفا کند. هدف از این تحقیق، برآورد تابع تقاضای محصولات دخانی در کشور و محاسبه کشش درآمدی است. میتوان از این تابع به عنوان جانشینی برای مصرف دخانیات در کشور استفاده کرد.
غالب پژوهشها بیانگر این است که دخانیات، کالایی نرمال است. به این معنی که با افزایش درآمد خانوار، مخارج دخانی نیز افزایش خواهد یافت. بنابراین میتوان گفت گروههای بالای درآمدی، هزینههای بیشتری را به دخانیات اختصاص میدهند. مطالعهای که در هندوستان در سال 2008 انجام شد، نشان داده است که شانس مصرف دخانیات با افزایش بهبود وضعیت اقتصادی خانوار افزایش مییابد (ر.ک: Nemati et al, 2017). در ایران نیز این مسئله صادق است، زیرا اطلاعات جدول (3) بیانگر تفاوت معنادار هزینههای دخانی در میان گروههای درآمدی کم، متوسط و بالاست؛ به طوری که خانوارهای با درآمد بالا در مناطق شهری، 1/4 برابر و در مناطق روستایی، 3/5 برابر خانوارهای کمدرآمد در دخانیات هزینه میکنند. نتایج برآورد مدل نیز تأکیدی دوباره بر این مطلب است. ضریب درآمد برابر 0/825 و معنادار است. به عبارت دیگر تغییرات مثبت درآمدی سبب تغییرات مثبت هزینههای دخانی میشود.
اندازه خانوار نیز یکی دیگر از عواملی است که بر هزینههای دخانی خانوار تأثیر میگذارد (جدول 1). نتایج برآورد مدل نیز بیانگر تأثیر مثبت این متغیر است؛ به طوری که با فرض ثابت بودن سایر متغیرها، به طور متوسط یک نفر افزایش در بعد خانوار منجر به افزایش حدود 1/08 درصدی در مقدار پرداخت برای دخانیات از سوی آن خانوار میشود. بر اساس مطالعات، سواد و تحصیلات سرپرست خانوار از جمله عواملی است که میتواند بر هزینههای دخانی تأثیر داشته باشد؛ زیرا تحصیلات به معنای افزایش دانش و اطلاعات و تغییر نگرش است که این میتواند عاملی برای کاهش هزینههای دخانی برای ارتقای سلامت خانوار باشد. با توجه به جدول (4)، افزایش تحصیلات سرپرست خانوار باعث کاهش درصد مصرف و کاهش هزینههای مصرف خانوارها شده است. جدول (6) نشان میدهد که افزایش تعداد افراد باسواد خانوار باعث کاهش هزینههای دخانی خانوار میشود که این موضوع باید مورد توجه برنامهریزان باشد.
سن سرپرست خانوار نیز میتواند بر میزان هزینههای دخانی خانوار مؤثر باشد. نتایج جداول (4) و (6) نیز تأثیر این متغیر را تصدیق میکنند. از آنجا که با افزایش سن، میزان درآمد نیز اغلب افزایش مییابد، بنابراین این نتیجه مطابق انتظار است. اما نکته قابل توجه اینکه با افزایش سن سرپرست خانوار و قرارگیری در محدوده میانسالی، همراه با افزایش درآمد، هزینههای دخانی نیز افزایش مییابد؛ اما پس از این دوره و با توجه به کاهش درآمدها بهویژه در دوران بازنشستگی (بیش از 50 سال) مجدداً این هزینهها کاهش مییابد (شکل 2). علامت منفی مجذور سن سرپرست خانوار، تأثیر سن بر هزینههای دخانی در قالب یک تابع درجه دوم مقعر است (U-معکوس). این موضوع با نتایج گزارش سازمان جهانی بهداشت (2019) نیز همخوانی دارد.
الف
ب
شکل2- الف) درصد خانوارهای مصرفکننده دخانیات به تفکیک سن سرپرست خانوار،
ب) شیوع مصرف دخانیات در سالهای 2015 و 2020 به تفکیک سن
(منبع: طرح هزینه- درآمد خانوار در سال 1402، مرکز آمار ایران و محاسبات تحقیق و
)WHO global report on trends in prevalence of tobacco use 2000-2025-third edition, 2019
بر اساس نتایج جداول (4) و (6)، جنسیت سرپرست خانوار بر هزینههای خانوار مؤثر است؛ به طوری که خانوارهای با سرپرست مرد دارای هزینههای دخانی بیشتری هستند. بر این اساس در مناطق روستایی، 24 درصد از سرپرستان مرد و در مناطق شهری، 19 درصد دارای هزینههای دخانی هستند. این میزان درباره زنان به ترتیب برابر 7 و 6 درصد است. بر اساس گزارش طرح پژوهشی شیوع مصرف دخانیات در بزرگسالان ایرانی (1397)، 31/2 درصد از مردان و 5/8 درصد از زنان ایرانی، مصرف سیگار داشتهاند. از طرف دیگر سرپرستان شاغل نیز دارای هزینههای دخانی بیشتر از سایرین است. طبیعی است شاغل بودن سرپرست خانوار به منزله افزایش درآمد و در نتیجه افزایش هزینههاست. در نهایت اینکه منطقه محل سکونت نیز از متغیرهای مؤثر بر هزینههای دخانی است؛ به طوری که در مدل برآوردی نیز ضریب متغیر مجازی محل سکونت، منفی و معنادار شده است. بر این اساس شیوع مصرف دخانیات در حال حاضر در روستاها، بیشتر از شهرهاست. این موضوع با مطالعه میثمی و همکاران (2010) همخوانی دارد. اما بر اساس طرح پژوهشی مؤسسه ملی تحقیقات سلامت در کشور،
شیوع مصرف دخانیات در حال حاضر در شهرها، بالاتر از روستا بوده است.
از آنجایی که هزینههای دخانی و درآمد در مدل به صورت لگاریتمی به کار رفته است، ضریب بهدستآمده بیانگر مفهوم اقتصادی کشش نیز خواهد بود. در مدل برآوردی این تحقیق، ضریب مربوط به متغیر هزینههای دخانی، معادل 0/825 است؛ یعنی با افزایش درآمد، میزان مصرف با نسبتی کمتر افزایش مییابد. به عبارت دیگر دخانیات، کالای نرمال ضروری برای مصرفکنندگان است. این نتیجه با مقاله کوهبر (1392) نیز همخوانی دارد.
آثار و تبعات زيانبار مصرف دخانيات، امري نيست كه محل ترديد باشد. يافتههای علوم پزشكي با قطعيت، پيامدهاي مضر استعمال مواد دخاني براي مصرفكننده و افراد در مجاورت آنها را شناسايي و اعلام كرده است. از اينرو و با توجه به آثار زيانبار مصرف دخانيات، مقابله با اين پديده خطرناك، همكاري فراگير نهادهاي دولتي و غير دولتي را طلب ميكند. برای این منظور، راهبردهای نهادهای بینالمللی، همچون سازمان بهداشت جهانی، با تأکید بر کنترل مصرف با ملاحظات سلامت و تحلیلهای اقتصادی کنترل دخانیات (از طریق بررسی سازوکار تأمل دولت- بازار و ابزار سیاستی کارآمد) که بانک جهانی و سایر نهادهای مرتبط ارائه دادهاند، میتوان مورد توجه قرار داد.
با توجه به نتایج تحقیق، برای کاهش مصرف دخانیات در کشور، موارد زیر پیشنهاد میشود:
- افزایش مالیات بر محصولات دخانی: مطالعات نشان دادهاند که افزایش مالیات بر سیگار به طور قابلتوجهی مصرف آن را کاهش میدهد، بهویژه در میان نوجوانان و افراد با درآمد پایین (ر.ک: Chaloupka et al, 2012). گروههای جوان و افراد با درآمد پایین به دلیل حساسیت بیشتر به قیمت، بیشترین کاهش مصرف را در پاسخ به افزایش مالیات تجربه میکنند. این موضوع اهمیت افزایش مالیات را در کاهش شروع مصرف در میان نوجوانان و جوانان برجسته میکند. از طرف دیگر درآمد حاصل از مالیات بر دخانیات میتواند به طور هدفمند صرف ارائه خدمات ترک دخانیات، آموزش عمومی و مداخلات پیشگیرانه شود که این امر به کاهش مصرف کمک میکند و بار اقتصادی بیماریهای مرتبط با دخانیات را کاهش میدهد. البته افزایش مالیات باید همراه با سیاستهای کنترلی و نظارتی باشد تا از جایگزینی مصرفکنندگان به محصولات ارزانتر و با کیفیت پایینتر جلوگیری شود؛ زیرا این امر میتواند اثرات منفی بیشتری بر سلامت داشته باشد.
- آموزش و توانمندسازی از سنین کودکی و ارتقای سواد سلامت: سواد، بهویژه سواد سلامت، نقش مهم و اثربخشی در کاهش مصرف دخانیات دارد. مطالعات متعدد نشان دادهاند که ارتقای سواد سلامت موجب افزایش آگاهی افراد درباره خطرهای مصرف دخانیات و پیامدهای منفی آن بر سلامت میشود و این آگاهی بالا، انگیزه ترک یا عدم شروع مصرف را تقویت میکند (ر.ک: پناهی و عنبری، 1398). افراد با سواد بالاتر معمولاً اطلاعات دقیقتر و کاملتری درباره عوارض مصرف دخانیات دارند و این دانش باعث میشود که کمتر به سمت مصرف سیگار یا سایر محصولات دخانی گرایش پیدا کنند یا در صورت مصرف، انگیزه ترک قویتری داشته باشند.
- محدودیتهای قانونی در فروش و تبلیغات محصولات دخانی: فروش محصولات دخانی به افراد زیر هجده سال ممنوع است، اما اجرای ضعیف این قانون در برخی مناطق باعث شده است که دسترسی نوجوانان به دخانیات همچنان آسان باشد. اجرای دقیق این محدودیت میتواند از شروع مصرف در سنین پایین جلوگیری کند و در نتیجه مصرف کلی را کاهش دهد. به طور کلی هرچند قوانین ممنوعیت مصرف و تبلیغات در ایران وجود دارد، ضعف در اجرای این قوانین و پایین بودن میزان جریمهها باعث شده است که تأثیر آنها کمتر از حد انتظار باشد. برای اثربخشی واقعی، نیاز به نظارت دقیق، افزایش جریمهها و فرهنگسازی گسترده وجود دارد.
پینوشت
1. Income Elasticity: برحسب تعریف، کشش درآمدی تقاضای کالایی مانند x، عبارت است از نسبت درصد تغییرات مقدار تقاضای کالای x در ازای یک درصد تغییر درآمد مصرفکننده. اگر مقدار عددی کشش، کمتر از یک باشد، کالا ضروری و اگر بزرگتر از یک باشد، کالا لوکس است.
2. برای مطالعه بیشتر به کتاب اقتصادسنجی پیشرفته (جلد 2) نوشته دکتر علی سوری مراجعه نمایید.
منابع
اکبری، مرضیه و زهرا شعوری (1399) بررسی آسیبها و خطرات استعمال دخانیات بر ابعاد مختلف زندگی بهویژه سلامت انسان، کنگره بینالمللی علوم و صنایع غذایی، کشاورزی و امنیت غذایی.
پناهی، رحمن و محمد عنبری (1398) «سواد دخانیات و ابعاد احتمالی آن»، فصلنامه علمی- پژوهشی بهداشت در عرصه، سال هفتم، شماره 1، صص 1-2.
پیردهقان، آذر و دیگران (1395) «تعیین عوامل پیشگوییکننده مصرف قلیان در دانشآموزان دوره پیشدانشگاهی شهرستان یزد در سال ۱۳۹۴»، مجله علمی پژوهان، شماره ۱، صص 28-36.
ضیاءالدینی، حسن و محمدرضا ضیاءالدینی (1385) «همهگیرشناسی مصرف دخانیات و ارتباط آن با برخی فاکتورهای دموگرافیک در یک منطقه روستایی کرمان»، مجله اصول بهداشت روانی، سال هشتم، شماره 30، صص 17-22.
عبادی، مهدی و دیگران (1390) «شیوع مصرف دخانیات: مطالعه سلامت از دیدگاه مردم ایران»، پایش، سال دهم، شماره ۳، صص ۳۶۵-۳۷۲.
کوهبر، محمدامین (1392) «استفاده از الگوهای متغیر وابسته گسسته در تحلیل رفتار مصرفی خانوار (مورد مصرف دخانیات) »، اقتصاد و الگوسازی، سال چهارم، شماره 14-15، صص 191-215.
گرجی، حسن ابوالقاسم و دیگران (1388) «ارتباط قیمت سیگار با میزان مصرف آن طی سالهای ۱۳۸۵-۱۳۶۳»، فصلنامه مدیریت سلامت، سال دوازدهم، شماره ۳۸، صص 31-36.
لطفی خاچکی، بهنام و علیاصغر قادری (1400) «مطالعه عوامل اجتماعی گرایش جوانان به مصرف قلیان (مورد مطالعه: جوانان 17 تا 35 ساله شهر تهران)»، جامعهشناسی سبک زندگی، سال پنجم، شماره 14، صص 261-310.
محرابی، سمراد و دیگران (1386) «مصرف سیگار در جمعیت 15-۶۴ سالة ایران، سال ۱۳۸۴»، مجله اپیدمیولوژی ایران، سال سوم، شماره ۱ و ۲، صص 1-9.
مصطفیپور، علی و لیلا یزدانپناه (1394) «بررسی عوامل اجتماعی گرایش به مصرف تنباکو با تأکید بر سبک زندگی (مورد مطالعه: شهروندان شهر بوکان)»، بررسی مسائل اجتماعی ایران، سال ششم، شماره 2، صص 353-372.
مؤسسه ملی تحقیقات سلامت (1397) طرح پژوهشی شیوع مصرف دخانیات در بزرگسالان ایرانی (مطالعه عوامل خطر بیماریهای غیر واگیر در ایران در سال 1395).
مهری، احمد و دیگران (1402) «بررسی شیوع مصرف سیگار و عوامل مرتبط با آن در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کاشان»، سلامت و محیطزیست، سال شانزدهم، شماره 3، صص ۵۶۵-۵۷۸.
Aristei, D. & Pieroni, L. (2008) A Double-Hurdle Approach to Modelling Tobacco Consumption in Italy. Applied Economics, 40(19), 2463-2476.
Asma, S., Mackay, J., Song, S., Zhao, L., Morton, J. & Palipudi, K. (2015) The GATS Atlas (Global Adult Tobacco Survey). CDC Foundation, Atlanta, GA.
Blaylock, J.R., & Blisard, W.N. (1993) Wine consumption by US men, Applied Economics, 24, 645-651.
Chaloupka, F. J., Yurekli, A., & Fong, G. T. (2012) Tobacco taxes as a tobacco control strategy. Tobacco control, 21(2), 172-180.
Crespi, F., Liberati, P., Paradiso, M. Sciala, A. Tedeschi, S. (2020) Smokers are different: The impact of price increases on smoking reduction and downtrading. Economic Modelling.1-9
Greene, W. H. (2002) Econometric Analysis, Fifth edition, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 07458.
John, R. M., Ross, H., & Blecher, E. (2011). Tobacco expenditure patterns in India and their implications on household resource allocation. International Journal of Consumer Studies, 36(1), 3–10.
Lopez, A. D., Collishaw, N. E., & Piha, T. (1994). A descriptive model of the cigarette epidemic in developed countries. Tobacco Control, 3(3), 242–247.
Meysamie, A., Ghaletaki, R., Haghazali, M., Asgari, F., Rashidi, A., Khalilzadeh, O., Esteghamati, A. & Abbasi, M (2010) Pattern of tobacco use among the Iranian adult population: results of the national Survey of Risk Factors of Non-Communicable Diseases (SuRFNCD-2007). Tobacco control. 19(2):125-128.
Moosazadeh, M., Salami, F., Movahednia, M., Amiri, MM. & Afshari, M. (2014) Prevalence of smoking in northwest Iran: a meta-analysis.Electronic physician. 6(1), 734-740.
Moosazadeh, M., Ziaaddini, H., Mirzazadeh A., Ashrafi-Asgarabad, A. & Haghdoost, AA. (2013) Meta-analysis of smoking prevalence in Iran. Addiction & health, 5(3-4),140-153.
Nemati, S., Rafei, A., Freedman, ND., Fotouhi, A., Asgary, F. & Zendehdel, K. (2017) Cigarette and Water-Pipe Use in Iran: Geographical Distributionand Time Trends among the Adult Population; A Pooled Analysis of National STEPS Surveys, 2006-2009. Archivesof Iranian Medicine (AIM),20(5), 259-301.
Nyagwachia, A.O. Chelwac, G. & Walbeeka, C. (2020) The effect of tobacco- and alcohol-control policies on household spending patterns in Kenya: An approach using matched difference in differences. Social Science & Medicine, 256, 113029.
Pudney, S. (1989) Modelling Individual Choice: The Econometrics of Corners, Kinks and Holes, New York: Basil Blackwell.
Recher, V. (2020) Illegal tobacco demand: The case of Western Balkan. Economic Analysis and Policy, 66, 182–193
Rijo, M.J., Ross, H., Blecher, E. (2011). Tobacco expenditure and its implications for household resource allocation in Cambodia. Tobacco Control, 21(3), 341-346.
Tobin, J. (1958) Estimation of relationships for limited dependent variables, Econometrica, 26, 24-36.
World Health Organization. (2019) WHO global report on trends in prevalence of tobacco use 2000-2025- third edition
[1] * نویسنده مسئول: دانشآموخته دکتری اقتصاد دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران mhamjadi@gmail.com
[2] ** دانشآموخته کارشناسیارشد ریاضی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران m.enhesari90@gmail.com
[3] . World Health Organization (WHO) (2019)
[4] . Institute for Health Metrics and Evaluation, Seattle
[5] . WHO global report on trends in prevalence of tobacco use 2000-2025-third edition (2019)
[6] . WHO Global Action Plan for the Prevention and Control of NoCommunicable Diseases 2013–2020
[7] . Tobit Model
[8] . Travis Hirschi
[9] . Pudney
[10] . Tobin
[11] . Tobit