Challenges and Conflicts in Women's Homeless Shelters in Tehran: A Qualitative Study
Subject Areas : Research on Iranian social issues
1 - Assistant Professor in Sociology, Institute for Humanities and Social Studies in ACECR.
Keywords: homeless shelters, homeless women, disciplinary policies, social exclusion, municipality.,
Abstract :
Challenges and Conflicts in Women's Homeless Shelters in Tehran: A Qualitative Study
Maryam Isari*
Homelessness is a result of a chain of structural issues, in the meantime, urban governance in many cities of the world is trying to provide support services to reduce the harms of this group of people. In contemporary Tehran, the history of providing services to homeless people can be traced. Based on this, it is necessary to evaluate harm reduction policies such as temporary residences known as homeless shelters (Garmkhaneh). Findings, which were conducted through in-depth qualitative interviews and field observations of four women's homeless shelters in Tehran, show that in parallel with providing various services to homeless women, the shelters also try to produce tame and normalized bodies from them. Disciplinary policies in homeless shelters, which in many cases are in opposition to the lifestyle of drug users, cause a series of challenges and power conflicts, and in a paradoxical way, it can cause homeless women to be excluded instead of integrated. Additionally, the policy of Tehran Municipality to outsource the provision of social services to homeless people to the private sector has led to employment precarity and dissatisfaction among employees of contracting companies working in homeless shelters, which has intensified conflicts and tensions inside the shelters. The findings show that the women's shelters are facing a range of challenges in various fields such as client service, transorganizational challenges, personnel job status, social space challenges, management challenges and challenges related to the stratification of homeless women. Solutions are presented in order to improve the quality of services in homeless shelters.
Keywords: homeless shelters, homeless women, disciplinary policies, social exclusion, municipality.
* Assistant Professor in Sociology, Institute for Humanities and Social Studies in ACECR.
maryamisary@gmail.com
Challenges and Conflicts in Women's Homeless Shelters in Tehran: A Qualitative Study
Maryam Isari*
Introduction
Homelessness is one of the major social and urban issues in most parts of the Global North and Global South cities. In Iran, various structural processes have led to the intensification of poverty and homelessness, increasing the number of individuals in need of shelter in Tehran. Beside the exclusionary and criminalizing approach to the issue of homelessness, a pathological perspective has emerged on this field since the beginning of the contemporary era in Iran.
Nowadays, in accordance with Article 69 of Tehran's Third Development Plan, the municipality is obligated to address social issues by shifting from "social exclusion" to "social inclusion" approach. This involves creating infrastructure and providing services to support vulnerable citizens, such as expanding and equipping social service centers like local and regional shelters in order to provide housing for homeless and vulnerable individuals.
Some critical researchers view the establishment and supportive function of shelters with skepticism, considering them as part of a structure aimed at hiding the homeless population. Accordingly, developing shelters can be seen as a way to protect the population against homeless people. Some other researchers consider shelters as a social welfare response to the homelessness crisis, in contrast to the critical view mentioned above.
As of 2020, there have been over sixteen shelters for men and four permanent shelters for homeless women in the city of Tehran, the study and evaluation of the performance of these centers, their impact on the homeless population, and their internal challenges are essential. The current article attempts to explore the experiences of being in shelters and the common challenges and conflicts at various levels from the perspective of executive staff and women experiencing homelessness residing there.
Methodology
The current research is grounded in the qualitative tradition and interpretive approach. It involved interviewing 24 homeless women living in shelters and staff members (such as managers, social workers, assistants, psychologists, etc.) for an in-depth qualitative study. The research focused on all four women's shelters in Tehran in 2020. Convenience sampling and the snowball sampling method were employed in this study.
Finding
Despite the services offered in shelters, these temporary accommodations encounter a range of challenges and issues at various levels. challenges such as displacement and lack of acceptance of homeless women, power struggles, disciplinary measures, and tension can be observed in the shelter environment. Homelessness is closely linked with informality, such as involved in the informal economy, informal housing, and informal use of urban space.
Various rules and limitation of these places sometimes lead to conflicts. These conflicts sometimes result in the production of disputes and challenges in shelters, leading to the exclusion of homeless women. Based on this, one of the key challenges in the social space of shelters is the power struggles between homeless women and shelter staff. This becomes problematic when shelter staff attempt to enforce certain rules and disciplinary measures, which homeless women often resist due to conflicts with their lifestyle and habitus. Consequently, power dynamics, resistance, and assertiveness are evident among the women in these situations.
Among the various challenges faced by shelters, management challenges stand out. These include a high ratio of homeless women to social workers, difficulties with commuting hours, lack of procedural consistency, and ambiguity surrounding certain laws. The findings suggest that challenges in providing services to homeless women are some of the identifiable issues. Problems such as inadequate food quality, failure of rehabilitation and entrepreneurship programs for women, and absence of infrastructure for empowering women are among these issues.
One of the other challenges in shelters is the segmentation of homeless women. This includes the presence of elderly women and the juxtaposition of addicted and non-addicted individuals.
Conclusion
all residents of these shelters aspire to a better life and to leave the shelters behind. If homelessness on the streets challenges women's hopes of returning and integrating into society, life without a home in shelters puts them on the brink; the threshold of entering a new life or returning to the past life of homelessness. Many women residing in shelters are in a state of "permanent temporariness." They are constantly waiting for improvements in their lives and stepping out of the temporary space of shelters. They hope for acceptance from family, divorce from their spouses, reunification with their children, overcoming addiction, finding a job, obtaining a steady income, and having a place of their own. Therefore, the necessity of support mechanisms to empower and help them exit the shelters is strongly felt.
The experience of women's shelters in Tehran shows that these centers have provided significant services to immediately reduce harm and meet the basic needs of homeless women but have generally failed in empowerment, social integration, and their return to normal life. Therefore, the function and position of shelters have evolved for some homeless women from transitional housing to permanent housing. The primary reason for this lies in the inefficiency of economic policies and the weakness of social policies at a macro level, and at a meso level, in the insufficient inter-agency collaboration towards facilitating the integration of homeless women into society and removing mechanisms of social exclusion.
In such circumstances, grassroots actors and social workers cannot solely rely on their available resources—such as benefactors—to address fundamental issues faced by homeless women like housing and employment. While in a few cases, sustainable employment, housing acquisition, and life necessities have been provided for some homeless women through existing capacities and the involvement of benefactors, this is generally perceived as an “event.” To transform this event into a common practice, enhancing welfare policies at a macro level and elevating the supportive and facilitating role of municipalities to improve inter-institutional collaborations and attract required resources appears crucial.
Alongside this, attention to the challenges faced by shelters in improving their performance and efficiency in the future is vital. To address these challenges, specific solutions can be proposed that require further scrutiny and consideration of all stakeholders, capacities, and available resources. Recognizing the informal aspects of homeless women’s lives, providing mental health services to shelter staff, enhancing food quality, converting shelters into DIC (drop-in center) shelters, promoting entrepreneurship and employment opportunities for homeless women, prioritizing sustainable housing, reassessing outsourcing to contracting companies, and categorizing shelters based on the stratification of homeless women are some of the actions that can be taken.
* Assistant Professor in Sociology, Institute for Humanities and Social Studies in ACECR.
maryamisary@gmail.com
آمارنامه شهرداری تهران: سالنامه آماری شهرداری تهران (1400) تهران، سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
برنامه پنج¬ساله سوم توسعه شهر تهران (1398-1402) مصوب جلسات رسمی صد و سیزدهم الی صد و هجدهم دوره پنجم شورای اسلامی شهر تهران در سال 1397.
خیراللهی، علیرضا (1397) کارگران بی¬طبقه، توان چانه¬¬زنی کارگران در ایران پس از انقلاب، تهران، آگاه.
دستورالعمل اجرایی برنامه کاهش آسیب و بازتوانی افراد بی¬خانمان (1398) طرح: مشارکت در کاهش آسیب و بازتوانی افراد در معرض آسیب و آسیب¬دیده اجتماعی، سازمان رفاه، خدمات و مشارکت¬های اجتماعی.
رحیمی¬ موقر، آفرین و دیگران (1381) «روند سی¬ساله وضعیت سوء¬مصرف مواد در ایران»، مجله پژوهشی حکیم، دوره پنجم، شماره سوم، صص 171- 182.
رمضانی، محمدعلی و دیگران (1398) «بررسی کارایی سیاست¬های سامان¬دهی بی¬خانمان¬ها در ایران»، فصلنامه علمی مطالات راهبردی سیاست¬گذاری عمومی، دوره نهم، شماره 32، صص 85- 107.
غنیمتی، حسن (1394) ارزيابي تأثیرات اجتماعي و فرهنگي توسعه و تجهیز مددسراها و ساير مراکز نگهداری آسیب¬ديدگان اجتماعي منطقه 19، ناظر علمی رحیم سرور، کارفرما دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
فتحی، منصور و دیگران (1397) «تبیین عدم تمایل کارتن¬خوابان شهر تهران در استفاده از گرمخانههای شهرداری: یک مطالعه کیفی»، مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت، سال هفتم، شماره 3، صص 279-287.
فیروزآبادی، سید احمد و علیرضا صادقی (1394) طرد اجتماعی، رویکردی جامعه¬شناختی به محرومیت، تهران، جامعه¬شناسان.
مدنی قهفرخی، سعید (1394) ضرورت مبارزه با پديده فقر و نابرابري در ايران، تهران، آگاه.
مولائی، اصغر (1400) «بازشناسی مسئولیت¬ها و حقوق شهروندی افراد بی¬خانمان و جامعه (مطالعه موردی: گرمخانه خاوران)»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، سال پانزدهم، شماره 1، صص 125-151.
مومنی، سمیه و هادی درویشی (1399) «ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی مددسراهای شهر تهران (مطالعه موردی: مددسرای منطقه 5 تهران)»، فصلنامه علمی- تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، شماره 4، صص 77- 100.
DeWard, Sarah L. & Moe, Angela M. (2010) "Like a Prison!": Homeless Women's Narratives of Surviving Shelter. The Journal of Sociology & Social Welfare, Volume 37, Issue 1: 115- 135.
DeVerteuil, Geoffrey (2006) The local state and homeless shelters: Beyond revanchism? Cities, Vol. 23, No. 2, p. 109–120.
Gilderbloom, John I.; Squires, Gregory D. & Margaret Wuerstle (2013) Emergency Homeless Shelters in North America: An Inventory and Guide for Future Practice, Housing and Society, 40: 1, 1-37.
Hurtubise, Roch; Babin, Pierre-Olivier & Carolyne Grimard (2009) Shelters for the Homeless: Learning from Research. In: Hulchanski, J. David; Campsie, Philippa; Chau, Shirley; Hwang, Stephen; Paradis, Emily (eds.) Finding Home: Policy Options for Addressing Homelessness in Canada (e-book), Chapter 1.2. Toronto: Cities Centre, University of Toronto.
Kim, Keuntae & Garcia, Ivis (2019) Why Do Homeless Families Exit and Return the Homeless Shelter? Factors Affecting the Risk ofFamily Homelessness in Salt Lake County (Utah, United States) as a Case Study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 16, 4328: 1-24.
Lyon-Callo, Vincent (2000) Medicalizing Homelessness: The Production of Self-Blame and Self-Governing within Homeless Shelters. Medical Anthropology Quarterly, International Journal for the Analysis of Health, Volume14, Issue3, Pages 328-345.
Moffa Michelle, Cronk Ryan, Fejfar Donald, Dancausse Sarah, Padilla Leslie Acosta, Bartram Jamie (2019) A systematic scoping review of environmental health conditions and hygiene behaviors in homeless shelters. International Journal of Hygiene and Environmental Health, 222(3):335-346.
Nyamathi, Adeline M. et al. (2000) Sheltered Versus Nonsheltered Homeless Women Differences in Health, Behavior, Victimization, and Utilization of Care. JGIM, Volume 15.
Richards, Rickelle & Smith,Chery (2006) The Impact of Homeless Shelters on Food Access and Choice Among Homeless Families in Minnesota, Journal of Nutrition Education and Behavior, Volume 38, Issue 2, Pages 96-105.
Silver, Hilary (1994) Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms, International Labour Review, Vol. 133.
Waters, J. (1992) Community or Ghetto? An Analysis of Day Centres for Single Homeless People. London: CHAR.
Woodside, A. G. (2010) Case Study Research: Theory, Methods and Practice. Emerald Group Publishing Limited.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره هشتم، تابستان 1402: 39-1
تاريخ دريافت: 11/11/1402
تاريخ پذيرش: 03/02/1403
نوع مقاله: پژوهشی
چالشهای زندگی و مدیریت در گرمخانههای
زنان بیخانمان در شهر تهران1
مریم ایثاری2
چکیده
بیخانمانی، معلول زنجیرهای از مسائل ساختاری است. در این میان حکمرانی شهری در بسیاری از شهرهای جهان به ارائه خدمات حمایتی برای کاهش آسیبهای این گروه از افراد مبادرت میکند. در تهرانِ معاصر نیز سابقۀ ارائۀ خدمات به افراد بیخانمان قابل ردیابی است. بر این اساس ارزیابی سیاستهای کاهش آسیب نظیر اقامتگاههای موقت که در قالب گرمخانه یا مددسرا شناخته میشود، امری ضروری است. یافتههای این پژوهش که از طریق مصاحبه کیفی عمیق و مشاهدههای میدانی از چهار گرمخانه زنان شهر تهران انجام شده است نشان میدهد که گرمخانهها به موازات ارائه خدمات گوناگون به زنان بیسرپناه، بهنجارسازی آنها را نیز صورت میدهد. سیاستهای انضباطی رایج در گرمخانهها که در بسیاری از موارد در ضدیت با سبک زندگی افراد بیخانمان قرار دارد، سببساز مجموعهای از چالشها و منازعات قدرت میگردد و خود در فرایندی پارادوکسیکال میتواند به جای ادغام زنان بیخانمان سببساز طرد آنها شود. در این میان سیاست شهرداری تهران مبنی بر برونسپاری ارائۀ خدمات اجتماعی در حوزۀ بیخانمانی به بخش خصوصی، منجر به بیثباتکاری و تولید نارضایتی در میان کارکنان وابسته به شرکتهای پیمانکاری شاغل در گرمخانهها شده است که این امر خود به تشدید منازعات و چالشها در داخل مددسراها دامن زده است. یافتهها در مجموع نشان میدهد که گرمخانههای زنان با گسترهای از چالشها در حوزههای گوناگون نظیر خدماتدهی به مددجویان، چالشهای فراسازمانی، وضعیت شغلی پرسنل، چالشهای فضای اجتماعی، چالشهای مدیریتی و چالشهای مرتبط با قشربندی مددجویان دست به گریبان است. در انتها راهکارهایی در راستای ارتقای کیفیت خدماتدهی در گرمخانهها ارائه شده است.
واژههاي کلیدی: گرمخانه، زنان بیخانمان، سیاستهای انضباطی، طرد اجتماعی و شهرداری.
مقدمه
بیخانمانی، یکی از عمدهترین مسائل اجتماعی و شهری در اکثر کشورهای شمال جهانی و شهرهای کشورهای جنوب جهانی است. در ایران، فرایندهای گوناگونی نظیر استمرار توسعۀ نامتوازن و ناموفق بودن برنامههای توسعه در کاهش فقر (ر.ک: مدنی، 1394)(1)، رشد شدید قیمت مسکن و روند نزولی مالکیت مسکن طی دهههای اخیر (ر.ک: سرشماری نفوس و مسکن، 1390، 1395)(2)، موقتی و بیثبات بودن قراردادهای کاری، پایین بودن حداقل دستمزد و در نتیجه فقر مشهود کارگران (خیراللهی، 1397: 3) و رشد جمعیت درگیر با اعتیاد (ر.ک: رحیمیموقر و دیگران، 1381)(3)، همگی منجر به تشدید فرایندهای فقر و بیخانمانی و افزایش شمار افراد نیازمند به سرپناه در شهر تهران شده است(4). این در حالی است که مطابق با آمارهای پزشکی قانونی استان تهران، تنها در سال 1397، نهصد نفر با علت فوت اعتیاد به پزشکی قانونی ارجاع داده شدهاند(5) که بخشی از آنان، افراد بیخانمان فاقد سرپناه در شهر تهران بودند.
فارغ از علل گوناگون پیدایی پدیدۀ بیخانمانی در سطح اقتصاد سیاسی کلان و نیز سطوح میانه و خرد مانند فقدان شبکههای حمایتی، مناسبات ناکارآمد در سطح خانواده و مسئله اعتیاد، همواره حکومتهای محلی در کلانشهرها به دنبال راهکارهایی برای مدیریت، مداخله و کنترل جمعیت بیخانمان در فضاهای شهری بودهاند. حضور بیخانمانها در فضای شهری در کشورهای مختلف عمدتاً بهمثابه مزاحمت عمومی، مظهری از نازیبایی فضای شهری و پدیدهای مخل نظم و امنیت شهرها قلمداد میشود. از اینرو جرمانگاری از حضور آنان در فضاهای شهری و اجرای طرحهای دورهای حذف بیخانمانها از فضای عمومی به سیاست غالب شهری بدل شده است. برای نمونه و مطابق با سالنامه آماری تهران، تنها در سال 1400، یگان حفاظت شهرداری، بیش از سیهزار نفر کارتنخواب مرد و زن از فضاهای شهر تهران جمعآوری کردهاند (منبع سالنامه آماری تهران، 1400: 50).
اما به موازات رویکرد حذفی و جرمانگارانه به مسئله بیخانمانی، نگاهی آسیبشناختی به این عرصه در ایران قوام یافته است. تأسیس دارالمساکین و دارالعجزه در ابتدای قرن و اشاره به ضرورت آن در قانون بلدیه (1309) از جمله تلاشهایی است که در راستای انضباطبخشی و حمایت از بینوایان و بیخانمانها در شهر تهران انجام شده است. امروزه مطابق با ماده 69 برنامه سوم توسعه شهر تهران، شهرداری موظف است در مواجهه با مسائل اجتماعی در فضاهای شهری، ضمن تغییر رویکرد از «طرد اجتماعی» به «پذیرش اجتماعی»، با فراهم ساختن زیرساختها و خدماترسانی به شهروندان آسیبدیده و در معرض آسیب، اقداماتی نظیر توسعه و تجهیز مراکز ارائه خدمات اجتماعی از قبیل مددسراهای منطقهای و فرامنطقهای و گرمخانه به منظور اسکان افراد بیسرپناه و آسیبدیده را به انجام رساند (ر.ک: برنامه پنجساله سوم توسعه شهر تهران، 1398-1402).
طبق تعاریف موجود، مددسرا یا گرمخانه منطقهای، اقامتگاهی است شبانه یا شبانهروزی (در صورت نیاز) که خدمات اجتماعی و بهداشت و درمان اولیه را به افراد بیخانمان بالای هجده سال ارائه میکند و گرمخانه فرامنطقهای نیز اقامتگاهی شبانه یا شبانهروزی است که نسبت به ارائه خدمات اقامتی، خدمات اجتماعی تخصصی از قبیل خدمات مشاوره، روانشناختی، مددکاری، حرفهآموزی، توانمندسازی و همچنین خدمات بهداشت و درمان اولیه به افراد بیخانمان بالای هجده سال اقدام میکند (ر.ک: دستورالعمل اجرایی برنامه کاهش آسیب و بازتوانی افراد بیخانمان، 1398). بر این اساس در طول سالیان اخیر، شهرداری تهران با تأسیس و برپایی مراکز منطقهای کاهش آسیب و بازتوانی افراد بیخانمان در قالب مددسراها یا گرمخانهها، به خدماتدهی و ارائه سرپناه اختیاری برای این گروهها در نقاط مختلف شهر تهران مبادرت کرده است.
برخی از پژوهشگران سنت انتقادی نسبت به تأسیس گرمخانهها و کارکرد حمایتی آن به دیدۀ تردید مینگرند. ایدۀ تأسیس گرمخانهها در کشورهای غربی بهویژه در دهه 1990، منتقدانی داشت. مراجعان و پرسنل گرمخانهها، آنها را «غیر استاندارد، افسردهکننده و سازمانی» تلقی میکردند (ر.ک: Waters, 1992). آنها بخشی از ساختاری بودند که در تلاش برای پنهانسازی جمعیت بیخانمان است و از آنجایی که حضور افراد بیخانمان در اماکن عمومی به عنوان امری آزاردهنده و تهدید تلقی میشود، دو راهکار برای رفع این مشکل مطرح میشد: طراحی این فضاها به گونهای که برای افراد بیخانمان، جذابیت کمتری داشته باشد (معماری، منظر خیابان) و کنترل رفتار افراد بیخانمان از طریق دعوی قضایی. این تلاش برای پاکسازی شهرها از وجود مردمی که «نامطلوب» تلقی میشدند، توسعه گرمخانهها را به عنوان راهی برای محافظت از جمعیت در برابر افراد بیخانمان تشویق کرد (ر.ک: Hurtubise et al, 2009).
در ایران نیز غلبه این دو راهکار در قالب نگاه جرمانگارانه (طبق ماده 16 قانون مبارزه با مواد مخدر) و آسیبشناختی (تأسیس گرمخانهها) نسبت به افراد بیخانمان قابل ردیابی است. در نقطه مقابل نگرش انتقادی یادشده، برخی دیگر از پژوهشگران، گرمخانهها را به عنوان پاسخ رفاه اجتماعی برای بحران بیخانمانی قلمداد میکنند (ر.ک: DeVerteuil, 2006). از آنجایی که تا سال 1399 بالغ بر شانزده گرمخانه برای مردان و چهار گرمخانه دائمی برای زنان بیخانمان در شهر تهران مشغول به فعالیت بوده است، مطالعه و ارزیابی نحوۀ عملکرد این مراکز، اثرات آن بر زیست بیخانمانها و چالشهای درونی آنها، ضرورت دارد. مقاله حاضر تلاش میکند تا تجربه حضور در گرمخانهها و چالشها و منازعات رایج در این مراکز را در سطوح مختلف از منظر پرسنل اجرایی و زنان بیخانمان مراجعهکننده به آنها واکاوی نماید. در نهایت، راهکارهایی برای ارتقای کیفیت خدمترسانی در مددسراها پیشنهاد شده است.
پیشینه پژوهش
درباره گرمخانهها یا مددسراهای شهر تهران، پژوهشهای اندکی صورت گرفته است که عمدۀ تمرکز آنها بر گرمخانههای مختص مردان بیخانمان بوده است و هیچ پژوهشی بر جامعه آماری زنان بیخانمان مراجعهکننده به این مراکز تمرکز نکرده است. در ادامه مروری بر مطالعات این حوزه انجام شده است.
غنیمتی (1394) در مطالعهای با عنوان «ارزيابي تأثیرات اجتماعي و فرهنگي توسعه و تجهیز مددسراها و ساير مراکز نگهداری آسیبديدگان اجتماعي منطقه 19» به واکاوی پیامدها و تأثیرات حاصل از این اقدام پرداخته است. نتایج نشان میدهد که جلوگیری از مرگ و بیماری در خیابان، ایجاد انگیزه برای بازگشتن به اجتماع، بهبود منظر شهری، ایجاد اشتغال موقت برای مددجویان، کاهش اقدام به خودکشی، افزایش امید به زندگی در مددجویان، افزایش مشارکتهای اجتماعی در بین مددجویان از جمله پیامدهای مثبت احداث مددسرای منطقه 19 و در نظر نگرفتن فضا برای زنان و کودکان، نبود فضای سبز در محوطه، عدم برنامهریزی برای توانمندسازی و بازپروری مددجویان در مددسرا و وابسته کردن مددجویان به خدمات و مستقل نشدن آنان در اجتماع از جمله تأثیرات منفی احداث مددسرای یادشده است.
فتحی و همکاران (1397) در پژوهشی به عدم تمایل کارتنخوابان شهر تهران در استفاده از گرمخانههای شهرداری پرداختهاند. نتایج این مطالعه بیانگر آن است که چارچوبگریزی و حفظ هویت متمایز افراد کارتنخواب و ناکارآمدی گرمخانهها از جمله موانع اصلی استفاده مردان کارتنخواب از گرمخانهها در شهر تهران بوده است.
رمضانی و همکاران (1398) در پژوهشی به واکاوی کارایی سیاستهای ساماندهی بیخانمانها در ایران پرداختهاند. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که سیاستهای روشنی درباره مبارزه با بیخانمانی وجود ندارد و سیاستهای موجود نیز نمیتواند به ساماندهی افراد بیخانمان بینجامد. از اینرو افراد بیخانمان در یک چرخۀ بیثمر، دور باطل میزنند. این پژوهش به ضرورت تعریف روشن از مراحل و حلقههای مبارزه با بیخانمانی و وظایف نهادهای مختلف و منابع لازم برای انجام وظایف و فرایند نظارت بر آنها تأکید میکند. این پژوهش همچنین علل ناکارآیی سیاستهای موجود را تکمیل نشدن چرخۀ مبارزه با بیخانمانی، تصور نادرست از علل مسئله، به رسمیت نشناختن بیخانمانی، نداشتن تعریف دقیقی از بیخانمانی، نادیده گرفتن مسئلۀ مسکن، نگاه غیر تخصصی به مسئله، مشکل تأمین منابع و نبود ضمانت اجرایی قوانین برمیشمرد.
مؤمنی و درویشی (1399) در پژوهشی به «ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی مددسراهای شهر تهران (مطالعه موردی: مددسرای منطقه 5 تهران)» پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان داد که کاهش مرگومیر افراد بیخانمان، ایجاد مراکز کاهش آسیبها و متادون درمانی برای معتادان و به تبع آن، تمایل معتادان به ترک مواد مخدر از مهمترین تأثیرات مثبت احداث مددسرای منطقه 5 بوده و شکلگیری بازار احتمالی برای پخش و فروش مواد مخدر، افزایش احتمالی فضای جرمخیز و به تبع آن افزایش ناامنی، مخالفت ساکنان محلی با مددسرا و افت نسبی قیمت زمین و مسکن در اطراف مددسرا از مهمترین تأثیرات منفی اقدام مداخلهای مدنظر است. همچنین دامنه تأثیرات اجتماعی احداث مددسرای یادشده در سه مقولۀ کاهش مرگومیر افراد بیخانمان، مسئولیت سنگین شهرداری و نداشتن تخصص کافی و فقدان چرخۀ حمایتی و رسوبی شدن مددجویان قابل شناسایی است.
مولائی (1400) در پژوهشی با عنوان «بازشناسی مسئولیتها و حقوق شهروندی افراد بیخانمان و جامعه (مطالعه موردی: گرمخانه خاوران)» به مهمترین شاخصهای حقوق بیخانمانها پرداخته است که شامل حق حیثیت و حقوق یکسان، زندگی و آزادی و امنیت، تساوی حقوق با دیگران، تشکیل خانواده، تأمین اجتماعی، حق برگزیدن آزادانه کار، استراحت و استفاده از ایام فراغت، سطح زندگانی، سلامت و رفاه او و خانوادهاش، تعلیم و تربیت، شرکت در اجتماع، رشد آزاد و کامل شخصیت است. این مطالعه بر این امر تأکید میکند که احداث گرمخانهها با ساماندهی افراد بیخانمان و تأمین بخشی از حقوق بشر و حقوق شهروندی آنها (از قبیل ایجاد سرپناه، تأمین آب و غذا، ایمنی، امنیت و بهداشت) از مرگومیر آنها در هوای سرد و در اثر بیخانمانی جلوگیری میکند. اما برخی از گرمخانهها از جمله گرمخانه خاوران، مشکلات و آسیبهای جانبی برای سایر شهروندان بهویژه ساکنان محلههای پیرامون گرمخانه ایجاد میکند که موجب سلب آسایش و آرامش آنان میشود.
برخلاف خلأهای پژوهشهای داخلی، در مطالعات سایر کشورها، تحقیقات گستردهای از منظرهای مختلف بر تجربه گرمخانهها و افراد بیخانمان مراجعهکننده به این مراکز و نقاط ضعف و قوت آنها تمرکز کردهاند. ارزیابی کیفیت، روالها و گفتمانهای حاکم بر گرمخانهها، واکاوی روایتها و تجارب زنان ساکن در گرمخانهها و مقایسه وضعیت زنان بیخانمان ساکن گرمخانهها با بیخانمانان ساکن در خیابانها از جمله این مواردند.
اقامتگاههای اضطراری بیخانمانها اغلب به دلیل شرایط فیزیکی ضعیف، ازدحام بیش از حد، فقدان حریم خصوصی، جرم، نگرانیهای مرتبط با سلامت و اثرات منفی آن بر ارزش داراییها و کسبوکارهای محلی مورد انتقاد قرار گرفتهاند (ر.ک: Gilderbloom et al, 2013). همچنین محدود بودن فضای پختوپز و ذخیرهسازی، زمانبندی نامناسب غذا و گزینههای غذایی ضعیف در گرمخانهها، منجر به ایجاد استراتژیهایی برای کاهش گرسنگی از سوی بیخانمانها میشود. استراتژیهای مورد استفاده برای به دست آوردن غذا شامل استفاده از کوپنهای غذا، سرقت غذا، خوردن غذا در فروشگاههای مواد غذایی، گرو گذاشتن وسایل شخصی، استفاده از عادات خرید هوشمندانه، زبالهگردی در سطلهای زباله (به دست آوردن غذا از زبالهدانها) و موارد دیگر بوده است (ر.ک: Richards & Smith, 2006). در یک مرور سیستماتیک بر پژوهشهای پیشین، سیستمهای تهویه ناکافی، تختهای غیر بهداشتی و ازدحام بیش از حد، عمدهترین کمبودهای بهداشتی و محیطی در سرپناههای بیخانمانهاست. این در حالی است که منابع ناکافی و موقتی بودن مددجویان از جمله موانع بهبود رفتارهای بهداشتی و شرایط محیطی در گرمخانههای افراد بیخانمان است (ر.ک: Moffa et al, 2019).
به غیر از چالشهای گرمخانهها، روایتهای بیخانمانها از دیگر نقاط تمرکز در مطالعات خارجی بوده است. در پژوهشی به روایتهای زنان بیخانمان از حضور در گرمخانهها پرداخته شده است. نتایج نشان میدهد که تجارب زنان از حضور در این اقامتگاهها در چارچوب سنخهای مختلفی از استراتژیهای بقا قابل شناسایی است: تسلیم، سازگاری و بقا (ر.ک: DeWard & Moe, 2010).
برای فهم اثرات گرمخانهها بر زیست بیخانمانی، برخی پژوهشها به مطالعات تطبیقی در میان دو گروه از بیخانمانهای مراجعهکننده به گرمخانهها و ساکنان خیابانها مبادرت کردهاند. برای مثال نتایج یک پیمایش نشان میدهد زنانی که در خیابان زندگی میکنند، در قیاس با افراد داخل گرمخانهها، با احتمال بیشتری سفیدپوست هستند و بیخانمانی طولانیمدتتری را تجربه میکنند. همچنین زنان بیسرپناه، سه برابر بیشتر از زنان ساکن در گرمخانهها، احتمال ضعف در سلامت جسمی را داشتهاند و دوازده برابر بیشتر احتمال ضعف در سلامت روانی را دارند. زنان خیابانخواب همچنین بیشتر از زنان ساکن در گرمخانهها، مصرف الکل یا مواد غیر تزریقی، شرکای جنسی متعدد و تاریخچه تعرض جنسی را گزارش کردهاند (ر.ک: Nyamathi et al, 2000).
در پژوهشی دیگر به دلایل خروج خانوادههای بیخانمان از گرمخانهها و بازگشت آنها به این مراکز پرداخته شده است. نتایج این مطالعه نشان میدهد که عوامل ساختاری مانند ثبتنام در برنامه مسکن یارانهای در دوره بیخانمانی و درآمد قبلی در قیاس با ویژگیهای فیزیکی خانوادۀ بیخانمان، نقش مهمی در کاهش خطرات ناشی از خروج از پناهگاه و بازگشت به آن ایفا میکند. علاوه بر این، نتایج نشان میدهد که تغییرات در محل سکونت قبلی و مقصد خروج خانوادههای بیخانمان به عنوان عوامل تعیینکننده مدت اقامت در سرپناه و احتمال بازگشت به سرپناه عمل میکند (ر.ک: Kim & Garcia, 2019).
در پژوهش دیگری که درباره گرمخانهها صورت گرفته است، گفتمان پزشکی مبتنی بر کجروی قابل شناسایی است که چارچوب مفهومی غالبی را فراهم میکند که در آن هم افراد بیخانمان و هم کارکنان گرمخانهها درگیر میشوند. در نتیجه چنین گفتمانی، اقدامات حمایتی عمدتاً بر تشخیص و درمان انحراف از خلال بدنهای افراد بیخانمان تمرکز میکند. کردارهای گفتمانی غالب سوژههای بیخانمانی را تولید میکنند که یاد میگیرنددرون خود به دنبال «علت» بیخانمانی خود بگردند. درمان بر اصلاح و اداره فرد متمرکز است. بنابراین گفتمانهای جایگزینی که فرآیندهای اقتصادی سیاسی گستردهتر را به چالش میکشند، به عنوان گفتمانی حاشیهای و غیر منطقی به حاشیه رانده میشوند (ر.ک: Lyon-Callo, 2000).
یافتههای پژوهش حاضر با تمرکز بر چالشهای گرمخانهها و روایتهای زنان از حضور در این مراکز میتواند در پایان، امکانی برای مقایسه با نتایج پژوهشهای سایر کشورها و ارزیابی عملکرد گرمخانههای کشور فراهم نماید.
رویکرد نظری
هرچند این پژوهش فاقد چارچوب نظری است، از مفاهیمی نظیر طرد اجتماعی و شمول/ ادغام اجتماعی برای واکاوی تجربه گرمخانهها و چالشهای موجود در آنها بهمثابه حساسیت نظری بهره میبرد.
طرد اجتماعی برای توصیف وضعیت گروه یا گروههایی به کار میرود که از فعالیتهای طبیعی جامعهای که به آن تعلق دارند، به شیوههای مختلف محروم شدهاند. در یک صورتبندی کلی، طرد به فرآیند پویای ممانعت از ورود کامل یا جزئی به هرگونه نظام اجتماعی، اقتصادی، سیاسی یا فرهنگی اشاره دارد که انسجام اجتماعی در جامعه را تعیین میکند. طرد را بر اساس میزان دسترسی به مؤلفههای مشارکت، حقوق شهروندی، دسترسی به فرصتها، قدرت و توانمندی و شبکۀ اجتماعی نیز تعریف و مشخص میکنند (ر.ک: فیروزآبادی و صادقی: 1394)(6). در میان تکثر تعاریف موجود از طرد که عمدتاً تحت تأثیر سنتهای نظری، ایدئولوژیها و سیاستهایی است که این پدیده را توصیف میکند، میتوان به طبقهبندی مشهور سیلور (1994) اشاره کرد. او سه پارادایم طرد را به صورت زیر معرفی میکند:
جدول 1- طبقهبندی پارادایمی طرد اجتماعی
پارادایم همبستگی | پارادایم تخصص | پارادایم انحصار |
- توصیف طرد بهمثابه گسست رابطۀ میان فرد و جامعه - طرد تهدیدی برای جامعه است و بنابراین بایستی با ادغام مطرودان در ساختارهای اجتماعی، مانع آن شد. | - طرد پیامد طبیعی فرایندهای تفکیک است. - دیدگاه بسیار فردگرایانه. - این آزادی افراد است که نیرویی برای ادغام اجتماعی است. | - طرد پیامد ساخت اجتماعی همچون طبقه، منزلت و قدرت سیاسی است. - مطرودان کسانی هستند که فاقد منابع مادی، احترام اجتماعی و قدرت هستند. - ادغام یا شمول اجتماعی میتواند از خلال توسعه شهروندی به دست آید. |
از منظری مشابه با دستهبندی یادشده میتوان مفهوم طرد را در نسبت با ادغام یا شمول3 مورد توجه قرار داد. در این زمینه، دو رویکرد رایج وجود دارد. رویکرد نخست، طرد را در مقابل ادغام قرار میدهد (رویکرد کارکردگرا) و در نتیجه طرد را برابر با فقدان ادغام در گروههای اجتماعی میداند (مشابه پارادایم همبستگی در جدول بالا). دسته دوم بالعکس طرد را ناشی از ادغام فرد یا گروه در جامعه میداند و با نگرش انتقادی میکوشد تا پرده از نقش ساختارها و روابط نابرابر قدرت در به حاشیه راندن طردشوندگان بردارد (مشابه پارادایم انحصار). در رویکرد نخست، طرد محصول عدم ادغام فرد در گروه وسیعتر و رانده شدن فرد یا گروه به بیرون از جریان اصلی زندگی است. مطرود، فردی خارج از ساخت اجتماعی است که باید به درون آن بازگردد و راهحل آن نیز ادغامِ دوباره فرد به درون نهادها و روابط اجتماعی است. دورکیم در این
دسته قرار دارد (ر.ک: فیروزآبادی و صادقی، 1394).
اما بهطور معکوس در رویکرد دوم، طردشدگان افرادی درون ساخت اجتماعی هستند که به واسطه ادغام در روابط نابرابر قدرت طرد گشتهاند. طرفداران این رویکرد تردید دارند که ادغام اجتماعی راه حلی برای طرد شدگان باشد چرا که انقیاد و استثمار میتواند در وضعیت ادغام نیز وجود داشته باشد. رد رویکرد دوم را میتوان در آرای مارکس و وبر مشاهده کرد. در نظریه آنها، ساختار قدرت، ساختاری رابطهای است و طرد به موقعیت گروههای اجتماعی و روابط نامتقارن قدرت برمیگردد. آنها طرد را نتیجه روابط استثمارگرایانه (مارکس) و سلطهگرایانه (وبر) گروههای اجتماعی میدانند که به واسطه آن، گروههای بیقدرت از منابع و فرصتها محروم میشوند (همان: 159).
روش پژوهش
پژوهش حاضر به شیوۀ کیفی و در سنت تفسیرگرایی قرار دارد. بر مبنای این پارادایم، تمرکز اصلی بر دیدگاههای جمعیت مورد مطالعه است. روش پژوهش حاضر، مطالعه موردی است. وودساید، مطالعه موردی را تحقیقی قلمداد میکند که بر «توصیف، فهم، پیشبینی و یا بازبینی افراد، فرایندها، خانوادهها، سازمانها، صنایع، فرهنگها و یا ملتها تمرکز دارد» (Woodside, 2010: 1). او «فهم عمیق» کنشگران، تعاملات و رفتارها را هدف اصلی پژوهش مطالعه موردی میداند.
ابزار گردآوری داده در مطالعه حاضر شامل مشاهده، مطالعه اسناد و مصاحبه بوده است. در این پژوهش در مجموع با 24 نفر از زنان بیخانمان ساکن در گرمخانهها و پرسنل شاغل در این اقامتگاهها (شامل مدیر، مددکار، مددیار، بهیار و روانشناس)، مصاحبه کیفی عمیق صورت گرفت. در این میان، 10 مصاحبه با پرسنل شاغل در چهار گرمخانه و 14 مصاحبه با زنان بیخانمان ساکن در این اقامتگاهها انجام شده است. نمونهگیری عمدتاً به صورت در دسترس و گلوله برفی انجام گرفت.
مختصات میدان مورد مطالعه
میدان مورد مطالعه در پژوهش حاضر، تمامی گرمخانههای زنان واقع در شهر تهران در سال 1399 بوده است. نخستین گرمخانه زنان در شهر تهران در سال 1394 در
منطقه 22 تأسیس شده است و در سال 1399، گرمخانههای زنان شهر تهران شامل گرمخانه شوش، چیتگر (مددسرای آفتاب نیلوفری)، گرمخانه منطقه 8 و گرمخانه یلدا در منطقه 5 بوده است. ظرفیت پذیرش و تعداد تختهای مستقر در گرمخانههای زنان در آن سال در مجموع 312 نفر بوده است. اما در فصول سرد سال به دلیل تعداد پذیرش بالای مددجو و با احتساب مددجویان کفخواب، این رقم افزایش مییابد.
جدول 2- گرمخانههای زنان شهر تهران در سال 1399
نام گرمخانه | منطقه و محله | ظرفیت پذیرش- تخت | سال تأسیس |
مددسرای آفتاب نیلوفری | منطقه 22، چیتگر | 100 | 1394 |
مددسرای منطقه 12 | منطقه 12، شوش- هرندی | 150 | 1397 |
گرمخانه یلدا | منطقه 5، شهرک نفت- دره فرحزاد | 42 | دیماه 1398 |
گرمخانه منطقه 8 | منطقه 8، تهرانپارس- دردشت | 20 | مردادماه 1399 |
در ادامه تصاویری از ورودی این چهار گرمخانه زنان در شهر تهران ارائه شده است.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
شکل 1- تصاویری از ورودی گرمخانههای زنان در شهر تهران
یافتههای پژوهش
مسیر بیخانمانی و تجربه گرمخانهها در تقاطع با جنسیت
برای بسیاری از زنان بیخانمان، از دست دادن سرپناه پس از جدایی از همسر یا مرگ والدینشان سببساز آغاز مسیر بیخانمانی آنها شده است. یکی از پاسخگویان، 43 ساله و اهل تهران که ده سال تجربه بیخانمانی را داشته است، درباره مسیر بیخانمانی و تجربه حضورش در گرمخانهها، اینگونه میگوید:
«همسرم اعتیاد داشت. نشستم باهاش مواد مصرف کردم، شیشه میکشیدم. مصرفم داشت بیشتر میشد. تو همون حالت مصرف، تصمیم گرفتم جدا بشم. بعد طلاقم، خونه نداشتم. اومدم سرکار پرستاری 24 ساعته و از پولی که جمع کرده بودم، میخواستم خونه بگیرم. تو میدون راهآهن، یه دزدی کل وسیلههامو برد. شناسنامه، کارت ملی، گوشی موبایلم و هر چی که داشتم. در عرض کمتر از یکساعت، من کارتنخواب شدم. چهار پنج شب تو خیابونها راه میرفتم، نمیدونستم باید چی کار کنم. روزی که رسیدم خوابگاه ]منظور گرمخانه] حتی پول خرید سیگار هم نداشتم. مجبور بودم پیاده برم ته سیگار مردم رو جمع کنم، چون سیگاری هستم. سالیان سال تو گرمخانه زندگی کردم. روزایی بوده که از زور گرسنگی، سنگ هم میدادی میخوردیم. کلاً گرمخونه ظاهر خیلی خوبی داره، باطن خیلی بدی داره. هیچ مددکار، مددیار، مدیرعامل و مدیر فنیای نمیاد خودش رو بد جلوه بده. همه چیز رو اوکی نشون میده. این اوکی رو باید از زندگی منِ کارتنخواب بپرسی. شما سه مدل غذا رو تو هفته هر روز بخوری، چه حالی داری؟ جای کافی برای نگه داشتن وسیلهات نداشته باشی، چقدر اعصابت خُرد میشه؟ یه کمد نداشته باشی که بتونی لباسات رو راحت توش بذاری. یا اگر میذاری، گذاشتن یه طرف قضیه است، بردن یه طرف دیگه قضیه است. دوستانی که چسب به دستن میچسبونن رو دستشون میبرن!»
پاسخگویی دیگر که در گذشته، ساکن تهران، منطقه نارمک بوده است و تجربه سکونت در دو گرمخانه را داشته است، درباره مسیر بیخانمانی خود و میزان رضایتش از اقامت در گرمخانهها، اینگونه میگوید:
«من با پدرم زندگی میکردم. بعد که فوت کردن، خونه رو خانوادم گذاشتن برای فروش و تقسیم ارث. شش تا بچهایم. برادر بزرگم، خونه رو گذاشت برای فروش و منو آورد اینجا. چون که من با خانومش کنار نمیومدم. البته گاهی میرم خونهشون اما اینکه بمونم موندگار بشم، نمیشه. خودتون میدونید دیگه زن برادرِ و بچههای برادر. دیگه از اون موقع موندم تو گرمخونه تا ایشالا جمع کنیم یه خرده وضعمون روبهراه بشه و اون خونه به فروش برسه و خونهای بگیریم پاشیم بریم. من قبلاً هفت سال شیشه مصرف میکردم، اما مصرف زیادی نداشتم.... یکساله که اینجام و قبلش گرمخونه دیگهای بودم. این گرمخونهها به نظر من جای امنیاند برای خانمهایی که خونه ندارن یا مثلاً حالا قهر میکنن و با خانوادههاشون بگومگو دارن. میان اینجا مدتی سر میکنن کنار همدیگه. جای خوبیه به نظر من».
پاسخگوی دیگری درباره تجربۀ بیخانمانی و دشواری مضاعف آن برای زنان، اینگونه میگوید:
«سالها کارتنخوابی باعث میشه چشمت گرسنه باشه. ما روزهایی داشتیم تو خیابون حسرت یه دونه گوجه به دلمون مونده. به خدا از روی زمین چندبار پیاز برداشتم. گشنه بودم. اینو کسی درک نمیکنه. ولی من گشنگی رو بیرون کشیدم، خیلی بده. مواد دردش یه طرف بود، گشنگی کشیدن یه طرف، بیسرپناهی یه طرف دیگه است. برای زن خیلی مشکله. حالا مرد رو میشه یه کاریش کرد».
چالشها و منازعات درون گرمخانهها
الف) چالشهای فضای اجتماعی گرمخانهها
در این بخش، چالشهای مرتبط با فضای اجتماعی گرمخانهها و مناسبات میان افراد و گروههای مختلف در این مراکز شرح داده میشود. چالشهای مرتبط با جابهجایی و عدم پذیرش مددجویان، منازعات قدرت و استراتژیهای انضباطی و تشنج در فضای مددسراها از جمله چالشهای این حوزه به شمار میرود.
1- چالشهای مربوط به جابهجایی و عدم پذیرش مددجویان
زیست بیخانمانی با «عرصه غیر رسمی4» درهمتنیده است. بسیاری از زنان
بیخانمان درگیر در اقتصاد غیر رسمی، اسکان غیر رسمی و مصرف غیر رسمی فضای شهری هستند. استفاده از فضاهای شهری نظیر پارکها، معابر و فضاهای زیر پلها به عنوان پاتوق و پناهگاهی برای اتراق، گذران زندگی روزمره و اسکان شبانه افراد بیخانمان، همچنین درگیری برخی از آنان در مشاغل غیر رسمی نظیر زبالهگردی از جمله زوایای دیگر زیست غیر رسمی بیخانمانها محسوب میشود. چنین شیوهای از بودن، با اقتضائاتی همراه است و مراتبی از خودمختاری و آزادی را طلب میکند. امری که با ضوابط اقامتگاههای وابسته به شهرداری نظیر گرمخانهها عموماً در تعارض است. قوانین مختلفی مانند ساعات مشخص برای تردد، استفاده نکردن از تلفن همراه درون اقامتگاه، مصرف نکردن وعدههای غذایی یا استفاده نکردن از سیگار در فضای خوابگاه، ممنوعیت مصرف مواد در گرمخانهها، تحویل دادن وسایل در بدو ورود، بازرسی بدنی و... از جمله ضوابطی است که در راستای بهنجارسازی و انضباطبخشی به زنان بیخانمان صورت میگیرد و تعارضاتی را ایجاد میکند. این تعارضات گهگاه به تولید منازعات و چالشهایی در گرمخانهها منتهی شده و طرد مددجویان را سبب میشود.
بر این اساس هرچند مددسراها ملزم به پذیرش و خدماتدهی به همه مراجعهکنندگان بیخانمان بالای هجده سال هستند، در مواردی که مددجو به زعم مسئولان گرمخانهها، حواشی زیادی در آنجا ایجاد کند و به قواعد بهنجارسازی آن پایبند نباشد، مواردی از صدور نامه عدم پذیرش و اخراج مددجویان از گرمخانه نیز مشاهده میشود. در برخی از موارد، مددجو به گرمخانههای دیگر ارجاع داده میشود که این امر نیز با چالشهایی روبهرو است. یکی از کارمندان گرمخانهها در این زمینه میگوید:
«برخی از مددجوها، حس مالکیت پیدا کردند به اینجا و جدا کردنشون از توی گرمخونه، خیلی سخت میشه و برای نظم گرمخونه، دردسرساز میشن. از طرفی چون پاتوق یا کاسبیشون هم نزدیک گرمخونه هست، به سختی میشه اونها رو به گرمخونههای دیگه ارجاع داد».
2- منازعات قدرت و استراتژیهای انضباطی
فضای گرمخانهها مانند بسیاری