مطالعه خشونت بين فردي در ميان جوانان استان فارس با تأکید بر مؤلفه های فردی و اجتماعی
محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایرانمریم سروش 1 , صدیقه البرزی 2 *
1 - استادیار گروه علوم رفتاری، جهاد دانشگاهي فارس، ایران
2 - پژوهشگر گروه علوم رفتاری، جهاد دانشگاهی فارس، شیراز، ایران
کلید واژه: جوانان, خشونت بين فردي, عوامل فردي, عوامل اجتماعي,
چکیده مقاله :
استان فارس در سالهاي متوالي داراي بالاترين نرخ خشونت بين فردي به شكل نزاع، ضرب و جرح و قتل در كشور بوده و در اكثر موارد جوانان مرتكب اين خشونتها شدهاند. هدف تحقيق بررسي عوامل فردي و اجتماعي مؤثر بر بروز خشونت بين فردي در ميان جوانان است. روش تحقيق پيمايشي و جامعه آماري جوانان 35-18 سال استان فارس هستند. اطلاعات تحقيق از چهار شهرستان جمعآوري شده و 1627 پرسشنامه از شهرستانهاي شيراز، لار، داراب و آباده تحليل شدند. در تحليل دو متغيره خشونت بين فردي با درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر، عزت نفس، سابقه خشونت در ميان دوستان، الگوي رفتار دوستان، در دسترس بودن الكل، مرد بودن، رضايت كم از زندگي و كار، مشاركت مدني پايين، كارآمدي جمعي محله و سن در ارتباط است. در تحليل چند متغيره مهمترين عوامل موثر بر ميزان خشونت درگيري درساير رفتارهاي پرخطر، رضايت از زندگي، سابقه خشونت بين دوستان بوده است. نتايج نشان ميدهد كه براي كاهش خشونت در جامعه اولاٌ تكيه بر عوامل اجتماعي اهميت بيشتري نسبت به عوامل روانشناختي دارند. در ثاني براي تأثيرگذاري بر عوامل اجتماعي بايد سياستهاي راهبردي كلان براي كاهش نابرابري و توسعه را در دستور كار قرار داد كه موجد تصوير اميدواركننده زندگي در آينده براي جوانان باشد.
Study of Interpersonal Violence Among Youth
in Fars Province with Emphasis on Individual
and Social Components
Maryam Soroush*
Sedigha Alborzi**
In Fars Province, interpersonal violence manifests as disputes, physical assaults, and homicides, with young individuals frequently identified as perpetrators. This study aims to investigate the individual and social factors contributing to interpersonal violence among youth. Employing a survey method, the research targeted youth aged 18–35 in Fars Province. A total of 1,627 questionnaires were collected and analyzed using multi-stage cluster sampling from the cities of Shiraz, Lar, Darab, and Abadeh. The most significant factors influencing violence levels were engagement in other high-risk behaviors, life satisfaction, and a history of violence among peers. The findings indicate that, first, social factors play a more substantial role than psychological factors in reducing societal violence. Second, to effectively address social factors, macro-level strategic policies aimed at reducing inequality and promoting development should be prioritized to foster a hopeful outlook for youth. The development of social institutions that enhance problem-solving and negotiation skills, instill a sense of achievement, and institutionalize participation can promote civic approaches to success and conflict prevention within the social structure, ultimately contributing to a long-term reduction in interpersonal violence.
Keywords: Youth, Interpersonal Violence, Social Factors, High-Risk Behaviors, Fars Province.
Introduction
The prevalence of high-risk behaviors represents a critical public health concern, increasingly recognized by health organizations, law enforcement, and social policymakers as a significant societal issue due to rapid social transformations. Research indicates that high-risk behaviors, such as smoking cigarettes or hookah, alcohol consumption, drug use, and unsafe sexual practices, typically emerge during adolescence and young adulthood, often co-occurring and amplifying each other’s effects (Marzban, 2018: 46). The prevalence of such behaviors among youth can cause harm to both themselves and others, necessitating attention even when their incidence is low. Persistent engagement in these risky behaviors may foster antisocial subcultures, contributing to insecurity, fear of crime, social anxiety, and diminished trust within communities (Saadati, 2020: 110). Violence, in its various forms at individual and collective levels, often underreported to law enforcement, constitutes one of the most pressing challenges facing contemporary societies (Zarei et al., 2020: 139). Today, violence in private and public spheres has become a growing social issue, increasingly normalized as part of daily behavior for many individuals. The widespread rise in violence is neither befitting of an ethical society nor should it be regarded as a natural phenomenon to be ignored. Violence in response to others’ aggression marks the onset of social violence, transforming an individual issue into a collective one. Addressing violence and striving for its prevention and reduction inherently engages with and mitigates numerous other social challenges. To this end, this study was designed to examine interpersonal violence among youth, aiming to map its prevalence, identify the social and psychological factors influencing it, and determine the contribution of each factor to interpersonal violence.
High-risk behaviors are categorized into two types: those endangering the health and well-being of the individual, such as drug use, alcohol consumption, smoking, and unsafe sexual practices, and those threatening the well-being of others, including theft, aggression, violence, and truancy from school or home. Prior research identifies multiple factors contributing to high-risk behaviors. According to the biopsychosocial model, biological (e.g., hormones), cognitive (e.g., risk perception and self-esteem), and social (e.g., socialization influences, particularly parents and peers) factors underlie these behaviors (Tajabadi et al., 2020: 138).
This study adopts the Problem Behavior Theory, a comprehensive multivariate psychological-social framework that examines the interplay of individual and social factors in shaping normative and problematic behaviors within their social context. The theory comprises three interconnected systems: personality, environment, and behavior (Eslami et al., 2010: 61). These systems include risk and protective factors, such as motivation, beliefs, and personal control within the personality system, and parents, peers, and perceived norms regarding problematic behaviors within the environment system, which collectively influence the likelihood of engaging in problematic or socially acceptable behaviors. However, broader social structures also exert influence on the individual’s personality and environment through structural variables. The personality, perceived environment, and behavioral systems have the most direct impact on the occurrence of problematic behaviors. Within each system, variables are either motivating or controlling, producing a dynamic state termed “proneness,” which indicates the likelihood of problematic behavior. Proneness can be categorized as personality proneness, systemic proneness, and behavioral proneness. When proneness is present across all three systems, it forms the concept of overall psychosocial proneness, a central construct in this theory for predicting the occurrence and transformation of problematic behaviors (Jessor et al., 1991: 18). Jessor identified interactions among the systems, noted that risk factors predict behavioral changes more effectively than protective factors, and highlighted the peer group’s behavioral patterns as the most influential (Eslami et al., 2010: 62).
Jessor and colleagues further developed this model through longitudinal studies initiated in the 1970s, monitoring adolescents’ problematic and normative behaviors with large samples. By the 1980s, the model was extended to young adulthood, demonstrating its applicability beyond adolescence and providing valuable insights into adolescents’ social development pathways.
Methodology
This study employed a quantitative survey method. The statistical population comprised males and females aged 15–35 residing in urban areas of Fars Province, totaling 1,017,644 individuals according to the 2016 census, with 642,664 in Shiraz and 354,872 in other urban areas. Given the geographical scope, Fars Province was divided into four regions, and the most populous city in each—Shiraz, Lar, Darab, and Abadeh—was selected. In each city, eligible participants were identified through randomly selected areas based on municipal zoning maps, and data were collected via household sampling. The sample size was 1,658 individuals, and the research instrument was a researcher-designed questionnaire. Face validity was established by consulting field experts, who reached a consensus on the appropriateness of the survey tool. The reliability of the questionnaire items was assessed using Cronbach’s alpha. Bivariate and multivariate relationships were analyzed using SPSS software version 22.
Findings
The results indicate that families generally exhibit more protective behaviors against high-risk activities compared to peers. Another mid-level factor influencing violence is the immediate living environment outside the family, namely the neighborhood. Higher levels of neighborhood violence correlate with increased interpersonal violence among youth. Notably, one-third of the youth reported no civic engagement, even at the level of voluntary group membership.
Among psychological variables, empathy skills and self-esteem both reduce violence levels, with the relationship between self-esteem and violence being twice as strong as that between empathy and interpersonal violence. Engagement in other high-risk behaviors emerged as the most significant predictor of interpersonal violence. Respondents involved in verbal and physical violence who had minimal or no engagement in other high-risk behaviors exhibited significantly lower violence levels compared to those heavily involved in smoking, risky sexual behaviors, or with a history of conviction. Comparing respondents’ reported sexual activity in the past three months with their marital status reveals that some engaged in extramarital sexual relationships. Additionally, 23.2% reported having more than one sexual partner, and 34.2% experienced their first sexual encounter before age 18, indicating a shift in the younger generation’s values and attitudes toward family and sexual relationships.
The most significant factors influencing interpersonal violence include engagement in other high-risk behaviors, self-esteem, a history of violence among peers, access to alcohol, peers’ protective behavioral patterns, and dissatisfaction with life, work, and education. The findings underscore that social factors outweigh psychological factors in explaining the drivers of interpersonal violence. Among psychological factors, self-esteem was more influential, with lower self-esteem associated with higher violence levels. A history of peer violence, particularly during school years, and peer behavioral patterns were also significant. Furthermore, dissatisfaction with life, work, and education creates psychological and social conditions conducive to physical and verbal violence in personal and social interactions.
Discussion and Conclusion
In summary, a safe and supportive environment (family and peers), satisfaction with life, an optimistic future outlook, and a belief in one’s value and ability to achieve that outlook (self-esteem) can reduce violence. Research suggests that self-worth significantly enables individuals to seek non-violent solutions to conflicts, reducing the likelihood of resorting to physical or verbal violence (Hu et al., 2023: 14). Solutions to social issues, including high-risk behaviors, lie in multi-level policies within the social structure. Interventions are needed at the micro level (individual and interpersonal relationships), meso level (family, local community, and civil society), and macro level (economic and social policymaking and governance).
At the micro level, fostering a peaceful and supportive environment through educational policies in schools, emphasizing life skills training (problem-solving, anger management, empathy, assertiveness, and self-confidence), is recommended.
At the meso level, strengthening connections between individuals and their social environment is critical for reducing interpersonal violence. Enhancing community engagement at neighborhood and city levels, increasing social capital, promoting participation in local governance, and establishing small-scale institutions to foster individual and group identity can bridge gender, ethnic, and other divides, enhance teamwork and social cohesion, and prevent interpersonal violence.
At the macro level, improving governance quality is proposed to ensure that macroeconomic and socio-political development variables create a hopeful and secure outlook for youth, providing a foundation for implementing micro- and meso-level solutions to reduce social violence.
References
Eslami, A.A., Ghafranipour, F., Ghobari Bonab, B., Shojaeizadeh, D., Amin Shokravi, F., & Ghazi Tabatabaei, M. (2010) “A theoretical model based on Problem Behavior Theory to explain problematic behaviors, focusing on the mediating role of psychosocial factors.” Journal of Social Security Studies, No. 22, pp. 59–81. [in Persian]
Hu, Y., Cai, Y., Gun, Y., & He, N. (2023) “The relationship between self-esteem and aggressive behavior among Chinese adolescents: A moderated chain mediation model.” Frontiers in Psychology, 14, 1191134. doi: 10.3389/fpsyg.2023.1191134.
Jessor, R., Donovan, J.E., & Costa, F.M. (1991) Beyond Adolescence: Problem Behavior Theory and Young Adult Development. Cambridge University Press.
Marzban, A. (2018) “Investigating the prevalence of high-risk behaviors among adolescents in Qom.” Journal of Pars University of Medical Sciences, Vol. 16, No. 3, pp. 44–51. . [in Persian]
Saadati, M. (2020) “A sociological study of the role of social processes in explaining high-risk behaviors.” Journal of Strategic Research on Social Issues in Iran, Vol. 9, No. 2, pp. 109–134.
Tajabadi, Z., Dehghani, F., & Saleh Zadeh, M. (2020) “The role of time perspective and peer rejection in predicting high-risk behaviors among adolescents in Yazd.” Journal of Health Education and Health Promotion, Vol. 8, No. 2, pp. 129–141.
Zarei, M., Monazami Tabar, J., & Asad Begi, M. (2020) “Investigating social factors affecting conflict and interpersonal violence among youth with an emphasis on social security (Case study: Youth aged 18–30 in Hamedan).” Journal of Social Order and Security, Vol. 13, No. 3, pp. 139–159.
* Assistant Professor, Department of Behavioral Sciences, Fars University of Technology, Shiraz, Iran.
soroush@acecr.ac.ir
** Corresponding Author: Researcher, Department of Behavioral Sciences, Fars University of Technology, Shiraz, Iran.
alborzi254@gmail.com
اسلامي، احمدعلي و دیگران (1389) «يك الگوي نظري مبتني بر نظريه رفتار مشكل¬دار براي تبيين رفتارهاي مشكلدار، تمركز بر نقش ميانجي عوامل رواني اجتماعي»، فصلنامه مطالعات امنيت اجتماعي، شماره 22، صص 59-81.
باوقار زعيمي، زهرا و فاطمه شيباني‌تدرجي (1395) «بررسي علل پرخاشگري در كودكان»، مطالعات راهبردي علوم انساني و اسلامي، سال اول، شماره 2، صص 178-195.
برانیگان، گری جی.
(1382) آزمون روان شناسی: فعالیت های کاربردی یادگیری، ترجمه فریبا نبوی آل آقا، امیرکبیر.
بهرامي، ژيلا و دیگران (1399) «تدوين مدل علّي رفتارهاي پرخطر بر اساس سرمايه اجتماعي و مسئوليت‌پذيري با نقش ميانجي هويت اخلاقي (مورد مطالعه: دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي كرمانشاه)»، مطالعات راهبردي ورزش و جوانان، سال نوزدهم، شماره 49، صص 53-72.
تاج¬آبادي، زهره و دیگران (1399) «نقش چشمانداز زماني و طرد همسالان در پيشبيني رفتارهاي پرخطر نوجوانان شهر يزد»، فصلنامه آموزش بهداشت و ارتقاي سلامت، سال هشتم، شماره 2، صص 129-141.
حسيني، سيد محمد و مسعود مصطفي¬پور (1396) «جرم¬شناسي عصبي رويكردي نوين در تحليل جرايم خشونت¬آميز اطفال و نوجوانان»، پژوهش حقوق كيفري، سال پنجم، شماره 19، صص 165-196.
رادمهر، فرشته و عباسعلي حسين خانزاده (1397) «نقش مهارت¬هاي حل مسئله و خودكارآمدپنداري در تبيين رفتارهاي پرخطر دانش¬آموزان»، فصلنامه سلامت روان كودك، سال پنجم، شماره 3، صص 157-169.
زارعي، عارف و دیگران (1399) «گرايش به رفتارهاي پرخطر در نوجوانان شهر بوشهر و عوامل مرتبط با آن در سال»، دوماهنامه طب جنوب، سال بیست¬وسوم، شماره 6، صص 554-568.
زارعي، مصطفي و دیگران (1399) «بررسي عوامل اجتماعي مؤثر بر نزاع و خشونت بين¬فردي جوانان با تأكيد بر امنيت اجتماعي (مورد مطالعه: جوانان 18-30 ساله شهر همدان)»، نظم و امنيت اجتماعي، سال سیزدهم، شماره 3، صص 139-159.
سعادتی، موسی (1399) «مطالعه جامعه¬شناختی نقش فرایند اجتماعی در تبیین رفتاهای پرخطر»، پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی ایران، سال نهم، شماره 2، صص 109-134.
عباسي، مرتضي (1396) «بررسي جمعيت¬شناختي و جامعه¬شناختي عوامل مؤثر در بروز خشونت در مردان 15-45 ساله شهر كوار»، دانش انتظامي، شماره 15، صص 1-22.
عرب¬نژاد، فاطمه و ليلا يزدان¬پناه (1390) «عوامل مرتبط با خشونت و سابقۀ آن در بين جوانان»، رفاه اجتماعي، سال یازدهم، شماره 43، صص 71-95.
عشايري، طه و دیگران (1401) «فراتحليل عوامل مؤثر بر رفتار پرخطر (فراتحليل پژوهش¬هاي بازه زماني 1390 تا 1401)»، فصلنامه مطالعات ميان¬فرهنگي، سال هفدهم، شماره 53، صص 31-59.
كريمي، جليل و دیگران (1395) «محله، مسكن و خشونت، (مطالعه موردي: مناطق حاشيه¬اي و غير حاشيه¬اي شهر كرمانشاه)»، مطالعات جامعهشناختي شهري، سال هفتم، شماره 21، صص 83-106.
صديق سروستاني، رحمت¬الله (1386) آسيب¬شناسي اجتماعي (جامعه¬شناسي انحرافات اجتماعي)، تهران، سمت.
متوليان، سيد مهدي و دیگران (1399) «مقايسه نارضايتي جوانان از كيفيت ارتباط با پدر و مادر و نقش آن در پيش¬بيني گرايش به سرقت خشونت و خودكشي»، انتظام اجتماعي، سال دوازدهم، شماره 3، صص 1-26.
مرزبان، آمنه (1397) «بررسی شیوع رفتارهای پرخطر در بین نوجوانان شهر قم»، مجله دانشگاه علوم پزشکی پارس، سال شانزدهم، شماره 3، صص 44-51.
مقتدر، يونس و دیگران (1400) «وضعيت سرمايه اجتماعي در ايران از نگاه صاحب‌نظران سياسي و اجتماعي»، ماهنامه جامعهشناسي سياسي ايران، سال چهارم، شماره 16، صص 424-446.
نعمت¬اللهي، زهرا و زهرا طاهري (1402) «بررسي رابطه انواع سرمايه خانواده و گرايش به رفتارهاي پرخطر (مورد مطالعه: دانش¬آموزان مقطع متوسطه دوم شهر و روستاي شهرستان الشتر)»، پژوهش¬هاي راهبردي مسائل اجتماعي، سال دوازدهم، شماره 1 (پياپي 40)، صص 91-122.
نقدي، وحيد (1391) «بررسي تأثير هنجارهاي اخلاقي و تربيتي بر خشونت جوانان»، فصلنامه پژوهش¬هاي انتظام اجتماعي، سال چهارم، شماره 3، صص 7-39.
Albert-Lornez E., Paulik E., Szabo B., Foley K., Gasparik A (2019) “Adolescent Smoking and The Social Capital of Local Communitres in Three Counties in Romania”. Gaccta Sanitaria,33(6), 547-553.
Ballet P. S. Maloney M. (1991) “The Importance of Empathy as an Interviewing Skill in Medicine” , Journal of the American Medical Association, 266 (13), 1831-1832.
Cho J., Kagan S. M. (2017) “Development and Validation of The Masculine Attributes Questionnaire”. American Journal of Men’s Health. 11(4), 941-951.
Figueredo A. G., Gladden P. R., Bianchi J. M., Patch E. A., kavanach Ph. S., Beok C., Sotomayor-Peterson M., Yun Fan J., Li N. (2018) “Intimate Partner Violence, Interpersonal Aggression and Life History Strategy”, Evolutionary Behavioral Science, 12(1), 1-31.
Griffin K.W., Scheier L. M./ Botvin G. J., Diaz T., Miller N. (1999) “Interpersonal Aggression in Urban Minority Youth: Mediators of Perceived Neighborhood, Peer and Parental Influences”. Journal of Community Psychology, 27 (3), 281-298.
Hu. Y., Cai Y., Gun Y., He N. (2023) “The Relationship Between Self Steem and Aggressive Behavior Among Chinese Adolescents: A Moderated Chain Mediation Model”, Frontiers in Psychology, 14, 1191134. doi: 10.3389/fpsyg.2023.1191134.
Jessor R. (2016) The Origin and Development of Problem Behavior Theory, Springer.
Jessor R. Donovan J. E., Costa F. M. (1991) Beyond Adolescence: Problem Behavior Theory and Young Adult Development, Cambridge University Press.
Perez D. M., Jennings W. G., Gover A. R. (2008) “Specifying General Strain Theory: An Ethnically Relevant Approach”, Deviant Behavior, 29(6), 544-578.
Smith P. H., White I. W. and Maracco K. E. (2009) “Becoming Who We are: A Theoretical Explanation of Gendered Social Structures and Social Networks that Shape Adolescent Interpersonal Aggression”. Psychology of Women Quarterly, 33, 25-29.
Stoddard S. A., Epstien-NGO. G., Walton M. A., Zimmerman M. A., Chermack S. T., Blow F. C., Booth B. M., Cunningham R. M. (2015) “Substance Use and Violence among Youth: A Daily Calendar Analysis”, Substance Use & Misuse, 50(3), 328-339.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره سیزدهم، پاییز 1403: 59-31
تاريخ دريافت: 21/11/1403
تاريخ پذيرش: 12/03/1404
نوع مقاله: پژوهشی
مطالعه خشونت بينفردي در ميان جوانان استان فارس
با تأکید بر مؤلفه‌های فردی و اجتماعی1
مریم سروش2
صدیقه البرزی3
چكيده
در استان فارس، خشونت بينفردي به شكل نزاع، ضرب و جرح و قتل رخ ميدهد و در اكثر موارد، جوانان مرتكب اين خشونتها مي‌شوند. هدف تحقيق، بررسي عوامل فردي و اجتماعي مؤثر بر بروز خشونت بينفردي در ميان جوانان است. روش تحقيق، پيمايشي و جامعه آماري، جوانان 18-35 سال استان فارس هستند. 1627 پرسشنامه بر اساس نمونه‌گيري خوشه‌اي چندمرحله‌اي از شهرستانهاي شيراز، لار، داراب و آباده جمع‌آوری و تحليل شد. مهمترين عوامل مؤثر بر ميزان خشونت درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر، رضايت از زندگي و سابقه خشونت بين دوستان بوده است. نتايج نشان ميدهد كه براي كاهش خشونت در جامعه، نخست تكيه بر عوامل اجتماعي اهميت بيشتري نسبت به عوامل روانشناختي دارد. دوم اینکه براي تأثيرگذاري بر عوامل اجتماعي بايد سياستهاي راهبردي كلان براي كاهش نابرابري و توسعه را در دستوركار قرار داد كه موجد تصوير اميدواركننده زندگي در آينده براي جوانان باشد. توسعۀ نهادهاي اجتماعي كه مشاركت در آنها هم مهارت حل مسئله و مذاكره را افزايش داده، هم احساس موفقيت را در جوانان ايجاد ميكند و نهادينه شدن مشاركت و به تبع آن روشهاي مدني موفقيت و پيشگيري از منازعه در ساختار اجتماعي ميتواند در درازمدت به كاهش خشونت بينفردي بينجامد.
واژه‌های کلیدی: جوانان، خشونت بينفردي، عوامل اجتماعي، رفتارهای پرخطر و استان فارس.
بيان مسئله
شيوع رفتارهاي پرخطر، يكي از موضوعات جدي تهديدكنندۀ سلامت است كه در سالهاي اخير با توجه به تغييرات سريع اجتماعي از سوي سازمان‌هاي بهداشتي، مجريان قانون و سياستگذاران اجتماعي به عنوان يكي از مهمترين مشكلات موجود در جامعه مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات نشان داده كه اغلب رفتارهاي پرخطر از جمله مصرف سيگار و قليان، الكل، مواد مخدر و رفتارهاي جنسي ناايمن از دوره نوجواني و جواني آغاز ميشود و در بسياري از موارد با هم رخ داده، اثرات همديگر را تشديد ميكنند (مرزبان، 1397: 46). رفتارهاي پرخطر به رفتارهايي گفته ميشود كه سلامت و بهزيستي جسمي، روانشناختي و اجتماعي افراد و جامعه را به خطر مي‌اندازد؛ مانند مصرف مواد مخدر، الكل، سيگار و رفتارهاي ناايمن جنسي، دزدي، پرخاشگري و خشونت و گريز از مدرسه و خانه (تاجآبادي و دیگران، 1399: 136). شيوع اين رفتارها در ميان جوانان و نوجوانان ميتواند به خودشان و ديگران آسيب برساند. بنابراين حتي شيوع كم آنها نيز نبايد از ديد متخصصان و سياستگذاران مخفي بماند؛ زیرا تداوم چنین رفتارهای مخاطرهآمیزی از سوی جوانان، موجب شکلگیری خردهفرهنگ ضد اجتماعی شده، زمینۀ ناامنی، ترس از جرم، هراس اجتماعی و کاهش اعتماد را در بین افراد جامعه فراهم میآورد (سعادتی، 1399: 110).
خشونت و انواع آن که در سطوح مختلف فردی و جمعی و به اشکال مختلف ظهور مییابد، یکی از مهم‌ترین مسائل و چالش‌های حیات اجتماعی امروز افراد و جوامع به شمار می‌آید. خشونت، رفتاری است که با هدف آسیب رساندن به دیگری سر می‌زند و رفتارهایی را از قبیل تحقیر و توهین، تجاوز، ضرب و جرح، تخریب و قتل شامل میشود. دامنه خشونت از تحقير و توهين، تجاوز و ضرب و جرح تا تخريب اموال و دارايي و قتل گسترده است (صـديق سروستانی، 1386: 113).
رفتارهای خشونتآمیز ممکـن اسـت در اثـر خشـم و در دو سطح آگاهانه و ناآگاهانه اتفـاق افتـد. خشونت، پديدۀ جديدي نيست و در طول تاريخ، انسان‌ها همواره به دلايل مختلـف بـا يكديگر، درگيري‌هاي خشونتآميز داشتهاند. اما آنچه در جامعۀ امروز آن را به يك مسئلۀ اجتماعي تبديل كرده، افزايش ميـزان آن در جامعه است. ما هر روزه شاهد تظاهر خشونت در اطراف خود، در اشكال مختلفي چون ناسزاها، فحاشي‌ها، هـل دادنها، داد كشيدنها و آسيب رساندن به اموال دولتي و غير دولتي و مانند آن در كوچه و خيابان، زمينهاي ورزشي، اماكن عمومي و مدارس هستيم. این در حالی است که تعداد زیادي از نزاعها و آمار ضرب و جرح‌ها از سوي افراد به مراکز پلیس گزارش نمیشود (زارعی و دیگران، 1399: 131).
امروزه شکل‌های مختلف خشونت، چه در زندگی خصوصی و چه در عرصه عمومی، به یک مسئله اجتماعی رو به رشد و متأسفانه به بخشی از رفتار عادی و روزمره بسیاری از انسان‌ها تبدیل شده است. ناگفته پیداست که فراگیر شدن و افزایش میزان خشونت، شایسته یک جامعه انسانی و اخلاقی نیست و نباید آن را امری طبیعی قلمداد کرد و نسبت به آن بی‌اعتنا بود. خشونت در مقابل خشونت دیگران، نقطه آغاز خشونت‌ورزی اجتماعی و تبدیل یک امر فردی به یک مسئله اجتماعی است. خشونت هرچند در سطح فردی رخ میدهد، در بروز آن، علل و عوامل زیادی از جمله عوامل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و... نقش دارند. ناکامیها، محرومیتها و سرخوردگی اجتماعی و اقتصادی، شرایط نامناسب زندگی همچون فقر، ناهنجاری اجتماعی، نابرابریهای اجتماعی و تبعیض، نابسامانی محیط خانواده، سقوط ارزش‌های اخلاقی و معنوی و... زمینه را برای شکلگیری احساسات منفی و رفتارهای خشونتآمیز در افراد جامعه فراهم میسازد.
وقتی پیامدهای خشونت را از قبیل ترس، طرد و انزوای اجتماعی، تحقیر و بازماندگی از جامعه و مهم‌تر از همه بازتولید چرخۀ خشونت در خانواده و جامعه، در کنار عوامل یادشده قرار دهیم، شاهد خواهیم بود که با طرح مسئله خشونت، مسائل و آسیب‌های مختلف اجتماعی نمایان خواهد شد که این عوامل به تعبیری، ریشهها و شاخههای درختی هستند که در واقع خشونت، تنۀ آن درخت است. شناخت و كنترل اين عوامل، نقش مؤثري در رفتار بهنجار افراد جامعه به‌ویژه جوانان خواهـد داشت و در صورت عدم شناخت و كنترل رفتارهاي خشونتآميز، خشونت از طريق فرايند جامعـهپذيري، تثبيت و به صورت بخشي از ويژگيهاي رفتاري آنها در جامعه ادامه مییابد و حتي به خشـونتهـاي شـديدتر نيز تبديل میشود.
از این‌رو پرداختن به مسئله خشونت و سعی در پیشگیری و کاهش آن، خودبه‌خود بسیاری از مسائل اجتماعی دیگر را نیز درگیر خواهد کرد و در تخفیف آنها مؤثر خواهد بود. توجه به اینکه دوران 18-35 سالگی، دوران جوانی محسوب میشود، در این دوران، فرد دیگر وابستهخو نیست، استقلالطلب و از تعلق و وابسته بودن گریزان است، می‌خواهد خودش بیندیشد، خودش تصمیم بگیرد و رفتار کند. بنابراین حس استقلال‌طلبی و برتريجویی در جوان، ایجاد خلأ میکند و به دنبال آن مواجه با بحران‌هاي مختلف اعم از بحران شخصیت یا هویت، بحران روابط اجتماعی، بحران خانواده، بحران جنسی و بحران کار در سن جوانی به‌نوعی او را در فشار قرار داده، کارکرد سیستم زیستی و التهابات و غرایز مختلف نیز به‌نوعی وي را نامتعادل کرده، رفتار پرخاشگرانه را در فرد تقویت میکند. بنابراین لزوم چنین پژوهشی در این گروه سنی پراهمیت است (صدیق سروستانی، 1386: 95).
بر اين اساس مقاله حاضر براي بررسي خشونت بينفردي در ميان جوانان با هدف ترسيم وضعيت خشونت بينفردي در ميان جوانان و شناسايي مؤلفههاي اجتماعي و روانشناختي مؤثر بر آن و تعيين سهم هر يك در تبيين خشونت بينفردي طراحي و تدوین شد.
پيشينه تجربي
متوليان و همكارانش (1399)، نقش نارضايتي نوجوانان از كيفيت ارتباط با پدر و مادر را در پيشبيني گرايش به سرقت، خشونت و خودكشي بررسي كردهاند. پژوهشگران با تحقيق روي دانشجويان كارشناسي دانشگاه مازندران دريافتهاند كه 6/14 درصد دانشجويان از پدر و 10 درصد دانشجويان از مادر خود متنفرند. گرايش پسران به سرقت و خشونت، بيش از دختران است و بين نارضايتي از پدر و مادر و خشونت و خودكشي، رابطه وجود دارد. نارضايتي از پدر، قدرت پيشبيني بيشتري داشته است.
زارعي و همكاران (1399)، عوامل اجتماعي مؤثر بر نزاع و خشونت بينفردي را در شهر همدان بررسي كرده و دريافتهاند كه تعامل با خانواده، دوستان و تعهد به هدف‌هاي قراردادي و مرسوم جامعه، مشاركت و فعاليت‌هاي روزمره و تعهد به ارزش‌هاي اجتماعي، رابطه معكوسي با خشونت دارد. مهمترين متغير، تعهد به هدف‌هاي قراردادي و مرسوم جامعه بود.
تاجآبادي و همكاران (1399) به پيشبيني رفتارهاي پرخطر نوجوانان و تأثير چشمانداز زماني و طرد همسالان پرداختند. آنها دريافتهاند که نگرش فرد نسبت به گذشته، حال و آينده، گسترۀ وسيعي از تصميمها و اعمال او را تحت تأثير قرار ميدهد. نتايج اين تحقيق نشان ميدهد كه در ميان دختران، گذشتۀ منفي، رفتارهاي پرخطر را پيشبيني ميكند. اما درباره پسران علاوه بر گذشته منفي، گذشته مثبت و حال جبرگرا نيز اين رفتارها را پيشبيني كرده است. طرد همسالان در هيچ گروهي، پيشبينيكننده رفتارهاي پرخطر نبود.
زارعي و همکاران (1399)، «گرايش به رفتارهاي پرخطر را در نوجوانان شهر بوشهر» بررسي كردهاند و از مقياس خطرپذيري درباره سه رفتار گرايش به سيگار، خشونت و رانندگي پرخطر استفاده كردهاند. نتايج نشان داده كه وجود دوستان مصرف‌كننده دخانيات با هر سه رفتار پرخطر ارتباط داشته است. به‌علاوه رفتارهاي پرخطر با هم در ارتباط بوده، درنتيجه درگيري در يك رفتار، احتمال ايجاد رفتارهاي ديگر را بالا ميبرد.
حسيني و مصطفيپور (1396)، عوامل فيزيولوژيك را با عوامل فردي و اجتماعي در بروز خشونت بررسي کردهاند. اين مقاله با تمركز بر حوزۀ آسيب‌ديدگي عصبي، اختلال كم‌توجهي و بيش‌فعالي و شيمي مغز به بررسي جرايم خشونتآميز نوجوانان پرداخته است. نتايج اين بررسي نشان داده كه ميزان اثرگذاري هر يك از حوزه‌هاي سهگانه یادشده كاملاً نسبي است و در تعامل با عوامل فردي و اجتماعي معنا مییابد.
فيگوردو و همكارانش (2018) در تحقيقي، ارتباط میان خشونت بينفردي با راهبردهاي تاريخچه زندگي را بررسي كردهاند. نتايج اين تحقيق نشان ميدهد كه راهبردهاي آهسته باعث ايجاد سازوكارهاي روانشناختي ميشود كه خشونت بينفردي و در كل رفتارهاي انحرافي را كاهش ميدهد. رابطۀ میان خشونت بينفردي و راهبردهاي زندگي با سازوكارهاي شناختي گرم يا سرد، واسطه‌گري ميشود. سازوكارهاي گرم، خشونت را افزايش و سازوكارهاي سرد، خشونت را كاهش ميدهند.
استودارد4 و همكارانش (2015)، تحقيقي درباره خشونت و استفاده از مواد مخدر در ميان جوانان انجام دادهاند تا درباره جزئيات بروز خشونت اطلاعاتي به دست آورند. داده‌ها از بخش اورژانس بيمارستان جمع شد و شامل 599 جوان 14 تا 24 ساله بود كه 59 درصد آنها پسر و 65 درصد آنها سياهپوست بودند و در شش ماه قبل از آن، مواد مصرف كرده بودند. نتایج نشان داد که علت اصلي خشونت در پسران، اختلاف بر سر دارايي‌هاي شخصي و در ميان دختران، حسادت و شايعات است. شدت خشونت، زماني كه مشاركت‌جويان، الكل و كوكائين مصرف كرده بودند، متوسط بود و خشونت با شدت بالا، وقتي رخ مي‌داد كه افراد، الكل مصرف كرده بودند.
اسميت و همكاران (2009)، مفهوم‌سازي خشونت جنسي بينفردي را كه با استفاده از چارچوب نظري بوم‌شناختي اجتماعي مطرح شده، براي نشان دادن عواملي كه در محيط وجود دارد و باعث خشونت و قرباني شدن ميشود، انجام دادهاند. تمركز آنها بر ساختار جنسيتي و شبكه‌هاي جنسيتي است. آنها نتيجه گرفته‌اند كه پيشگيري از خشونت مستلزم اين است كه فرهنگمان را از فرهنگي كه به صورت پيوسته ساختار جنسيتي را بازتوليد كرده و قدرت و اقتدار را مردانه مي‌داند و فرصت‌ها و محدوديت‌ها را طوري سامان ميدهد كه سلطه مردان بر زنان را تقويت كند، تغيير دهيم. اين كار مستلزم كنش دقيق براي مشروع‌سازي زنانگي در فرهنگ و ايجاد قوانين و اعمالي است كه نابرابري جنسيتي را كاهش دهد.
پرز5 و همکاران (2008) در مطالعه خود از اصول فرهنگ‌پذيري استفاده كردهاند تا نظريه عمومي تنش قوميتي را ارائه دهند. 1729 نوجوان لاتينتبار، به پرسشنامه‌اي براي اندازهگيري تنش‌هاي سنتي، تنش‌هاي مربوط به فرهنگ‌پذيري و جرايم خشن پاسخ دادند. نتايج نشان داده كه تنش‌هاي مرتبط با قوميت، جرايم خشن را بين جوانان لاتينتبار بالا ميبرد. بنابراين تنش‌هايي كه حاصل تعصب و تبعيض هستند، احتمال بزهكاري را بالا مي‌برند.
در جمعبندي تحقيقات گذشته ميتوان گفت که هرچند تحقيقات منطقهاي يا استاني در زمينه خشونت جوانان وجود دارد، اين تحقيقات يا روي جامعه آماري خاص (دانشجويان، دانشآموزان، مجرمان و...) انجام شده يا معطوف به خشونتهاي خانوادگي است و پيمايش جامع يا حتي آمار رسمي قابل اعتماد در اين زمينه وجود ندارد. اطلاعات ما از شيوع خشونت محدود به تجربه زيسته افراد و مصاحبههاي مراجع ذي‌صلاح كشور است.
از سوي ديگر نتايج تحقيقات نشان ميدهد كه عوامل روانشناختي بررسيشده در تحقيقات پيشين شامل تاب‌آوري، هيجان‌خواهي، خطرپذيري، كنترل خود، سبك دلبستگي، مركز كنترل و مهارت كنترل خشم بوده است. عوامل اجتماعي مطرحشده شامل تحصيلات والدين، پايگاه اقتصادي اجتماعي، جنسيت و هنجارهاي مردانگي، وضعيت سكونت، خانوارهاي تكوالدي، حمايت اجتماعي خانواده و دوستان، تجربه قبلي خشونت و احساس تبعيض بوده است. هر يك از اين متغيرها، اندازه‌اي از واريانس رفتار پرخطر (خشونت بينفردي) را توضيح دادهاند. اكثر تحقيقات انجامشده بيشتر يا همه تبيين‌هاي روانشناختي و جامعهشناختي را به درجات مختلف تأیید كردهاند. اما به‌ندرت عوامل روانشناختي و اجتماعي در كنار يكديگر قرار گرفته و در يك مدل واحد بررسي شدهاند. در اين تحقيق تلاش كردهايم تا با استفاده از مدل رواني- اجتماعي رفتارهاي پرخطر، تبيين جامع‌تري از خشونت در ميان جوانان ارائه شود.
چارچوب نظري
رفتارهاي پرخطر به دو دسته تقسيم ميشود. دسته اول رفتارهايي است كه سلامت و بهروزي خود فرد را به خطر مي‌اندازد، مانند مصرف مواد مخدر، الكل، سيگار و رفتارهاي ناايمن جنسي. دسته دوم، رفتارهايي است كه سلامت و بهروزي ديگران را نيز تهديد ميكند، مانند دزدي، پرخاشگري و خشونت، گريز از مدرسه و خانه. مطابق تحقيقات گذشته، عوامل متعددي در بروز رفتارهاي پرخطر تأثیر دارند. طبق مدل زيستي- رواني- اجتماعي، عوامل مختلفي از جمله زيستي (مانند هورمون‌ها)، شناختي (ادراك خطر و عزت نفس) و اجتماعي (مانند عوامل جامعهپذيري به‌ویژه والدين و همسالان) از عوامل زمينهساز بروز رفتارهاي پرخطر هستند (تاجآبادي و دیگران، 1399: 138).
در اين تحقيق از نظريه رفتارهاي مشكلدار6 استفاده كردهايم كه يك چارچوب ذهني منظم چندمتغيري روانشناختي- اجتماعي است كه به بررسي چگونگي تعامل عوامل فردي و اجتماعي در شكل‌گيري رفتارهاي بهنجار و مشكلدار مي‌پردازد و فرد را در محيط اجتماعي بررسي میکند و داراي سه بخش يا سيستم محيطي، شخصيتي و رفتاري است (اسلامي و دیگران، 1389: 61).
سه سيستم شخصيت، محيط و رفتار در ارتباط متقابل با يكديگر بوده، عوامل مخاطرهآميز و عوامل محافظتي كه شامل انگيزش، باورها و كنترل شخصي در نظام شخصيت، والدين و دوستان و نگرشها و هنجارهاي موجود درباره رفتارهاي مشكلدار در محيط دركشده هستند، باعث افزايش يا كاهش احتمال انجام رفتارهاي مشكلدار يا رفتارهاي قابل قبول از نظر اجتماعي ميشود. با اين حال نظام اجتماعي دورتر نيز تأثیر خود را از طريق متغيرهاي ساختاري بر شخصيت و محيط فرد اعمال ميكند. به نظر ميرسد که سه سيستم شخصيت، محيط دركشده و سيستم رفتاري، مستقيم‌ترين تأثیر را بر وقوع يا عدم وقوع رفتار مشكلدار دارند. در هر سيستم، متغيرها يا محرك7 و يا كنترلي هستند كه با هم يك نتيجه نظري و يك حالت پويا توليد ميكنند كه به آن تمايل8 مي‌گويند و در واقع احتمال رخداد رفتار مشكلدار را نشان ميدهد. از آنجا كه تمايل به انجام رفتار مشكلدار، يكی از ويژگيهای سيستم است، از نظر نظري، معنادار خواهد بود كه از تمايل شخصيتي، تمايل سيستمي و تمايل رفتاري صحبت كنيم. وقتی تمايل در هر سه سيستم با هم وجود داشته باشد، تركيب آنها، مفهوم تمايل كلي رواني- اجتماعي9 را ايجاد ميكند كه مفهوم كليدي اين نظريه براي پيشبيني در رخ دادن و تغيير در رفتار مشكلدار است (Jessor et al, 1991: 18). جیسور نخست دريافت كه روابط متقابل بين سيستم‌ها وجود دارد. دوم اینکه عوامل خطر، بهتر از عوامل محافظتي، تغييرات رفتاري را پيشبيني و تبيين ميكنند و بالاخره الگوي دوستان، بيشترين تأثیر را دارد (اسلامي و دیگران، 1389: 62).
جیسور و همكارانش در ادامه تحقيقاتشان روي اين مدل نظري و جمعآوري شواهد براي آن، يك تحقيق طولي طراحي كردند كه با استفاده از يك نمونه بزرگ، متغيرهاي لازم را اندازهگيري و رفتارهاي مشكلدار و معمول نوجوانان را رصد مي‌كرد. اين مطالعات از دهه 1970 ميلادي شروع شد و در دهه 1980، آنها توانستند مدل نظري خود را از نوجواني فراتر برده، در سنين جواني آزمون كنند. نتايج به‌دستآمده از آزمون اين مدل در ميان جوانان بالاي 18 سال نشان داد كه نه‌تنها ميتوان از آن در پيشبيني رفتار جوانان استفاده كرد، بلكه دلالت‌هاي سودمندي نيز براي مسيرهاي رشد اجتماعي نوجوانان به دست آمد.
در ايران، اسلامي و همكارانش (1389)، ويژگيهاي روانسنجي نسخه فارسي سازه‌هاي رواني اجتماعي اين مدل را ارزيابي كرده و با استفاده از تحليل عامل تأیید كردند كه اين مدل را ميتوان در ايران به كار برد. در هر حوزه، هم عوامل مخاطرهآميز و هم عوامل محافظتكننده ذكر شدهاند. عوامل خطر10 را ميتوان براي تقسيم مفهوم در دو بخش به كار برد. عواملي كه باعث شروع يك رفتار مخاطرهآميز ميشود و عواملي كه باعث تشديد درگيري در يك رفتار يا تعهد به انجام يك رفتار مخاطرهآميز بعد از شروع آن ميشود. براي نوجوانان، معناي اول مهم‌تر و براي جوانان، معناي دوم اهميت دارد. عوامل محافظتي از نظر مفهومي، عواملي هستند كه باعث تشويق به رفتار مثبت و رشدي مي‌شوند. به‌علاوه اين رفتارها، تأثیرات مواجهه با عوامل خطر را كاهش داده يا تعديل ميكنند و در نتيجه احتمال درگير شدن در رفتارهاي پرخطر را كاهش ميدهند.
با اين ملاحظات، پيش‌بيني‌هاي نظريه در نظريه رفتار مشكلدار را به ساختارهاي عوامل خطر و عوامل محافظتي از حوزه‌هاي علّي محيط دركشده، شخصيت و رفتار تبديل كردهايم. عوامل محافظتي عبارتند از مدل‌هاي رفتار مثبت يا اجتماعي، كنترل‌هاي شخصي و اجتماعي در برابر رفتار مخاطرهآميز، حمايت اجتماعي براي انجام رفتارهاي مثبت و تجربه واقعي رفتارهاي مثبت يا سلامتمحور. عوامل خطري كه احتمال رخ دادن رفتارهاي مخاطرهآميز را افزايش ميدهد، شامل مدل‌هاي درگير شدن در رفتار پرخطر، فرصت‌هاي درگيري در اين رفتارها، آسيب‌پذيري فردي براي انجام اين رفتارها و تجربه واقعي انجام رفتارهاي پرخطر است. در اين مدل، رابطهای مستقيم از عوامل محافظتي و عوامل خطر به رفتار پرخطر وجود دارد. به‌علاوه اثر تعديلكننده عوامل محافظتي بر تأثیر مواجهه با ريسك هم مشاهده ميشود (تأثير غير مستقيم). هم بستر اجتماعي و هم تفاوت‌هاي فردي، خانواده، همسالان، محله و... خود را در اين چارچوب نشان ميدهند. كنترل‌هاي محافظتي به كنترل‌هاي غير رسمي اجتماعي مثل همسالان، خانواده و محله و همچنين كنترل‌هاي شخصي اشاره دارند. آسيب‌پذيري فردي، اشاره به عزت نفس پايين، درك فرصت‌هاي زندگي پايين و افسردگي در سطح شخصي دارد كه همه آنها ريسك انجام رفتارهاي پرخطر را افزايش ميدهد (Jessor, 2016: 26-34).
با بررسي اين مدل و جمعبندي نظريههای جامعهشناختي جرم و انحرافات اجتماعي به نظر مي‌آيد همه عوامل مهم تأثيرگذار بر انجام رفتارهاي پرخطر و مجرمانه به صورت كارآمدي در نظر گرفته شدهاند. بنابراين مدل تجربي زير براي آزمون پيشنهاد ميشود:
شکل 1- مدل تجربي تحقيق
در اين مدل در مؤلفۀ عوامل محافظتي، متغيرهاي الگوي خانواده و دوستان براي مؤلفه مدل محافظتي، پذيرش خشونت از سوي خانواده و دوستان براي مؤلفه كنترل محافظتي، ميزان حمايت عاطفي و مالي خانواده و دوستان براي مؤلفه حمايت و احساس موفقيت تحصيلي و كاري، مشاركت مدني، عزت نفس و مهارت همدلي براي مؤلفه رفتار محافظتي در نظر گرفته شدهاند.
در مؤلفه عوامل خطر، سابقه خشونت در خانواده، ميان دوستان و محيط محله به عنوان مدل خطر، احساس امنيت و اعتقاد به ارزش‌هاي مردانگي براي مؤلفه آسيب‌پذيري، راحتي تهيه الكل و وجود زمينه‌هاي بروز خشونت (ميزان وابستگي به محله و كارآمدي جمعي محله) براي مؤلفه فرصت انجام رفتار پرخطر و براي مؤلفه درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر، مصرف ماريجوانا و مواد مخدر، رفتار جنسي پرخطر و سابقه زندان در نظر گرفته شدهاند.
روش پژوهش
در اين تحقيق از روش پيمايشي استفاده شد. جامعه آماری، زنان و مردان 15 تا 35 ساله ساکن مناطق شهري استان فارس است که بر اساس آخرین سرشماری در سال 1395، جمعیت آنها برابر با 1017644 نفر بود که از این تعداد، 642664 نفر در شهر شیراز و 354872 نفر در سایر نقاط شهری استان ساکن هستند. با در نظر گرفتن گستردگی جغرافيايي جامعه آماری در ابتدا استان فارس به چهار منطقه جغرافيايي تقسيم شد و در هر منطقه، پرجمعيت‌ترين شهر در نظر گرفته شده، در هر شهر از افراد واجد شرايط با استفاده از نقشه منطقه‌بندي شهرداري مناطقي به تصادف مشخص شده، جمعآوري اطلاعات انجام گرفت. جمعآوري اطلاعات در هر شهر با نمونه‌گيري از خانوارهاي ساكن در شهر و با استفاده از نقشه انجام شد.
حجم نمونه برابر با 1658 نفر بوده، ابزار پژوهش در این تحقیق، پرسشنامه محقق‌ساخته است. برای تعیین اعتبار، از اعتبار صوری استفاده شد و به این منظور پرسشنامه به تعدادی از صاحب‌نظران این حوزه ارائه شد و اجماع نظر درباره مناسب بودن ابزار پیمایش حاصل گرديد. برای تعیین پایایی گویههای تشکیل‌دهنده شاخص‌ها از روش آلفای کرونباخ11 استفاده شد. بررسی روابط دومتغیره و چندمتغیره با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 22 انجام شد.
تعريف متغيرها
متغير وابسته تحقيق، بسامد خشونت بينفردي (فيزيكي و كلامي) است. بسامد بروز خشونت بينفردي به صورت تعداد دفعات رفتارهاي خشونتآميز (مثل هل دادن، كتك زدن، ضربه زدن و...) يا كلام خشونتآميز (داد زدن، فحش دادن، تحقير كردن و مسخره كردن) در ماه، اندازهگيري شده است. مجموع نمرههای اين سؤالات (شش گويه)، نمره نهايي خشونت بينفردي را تشكيل ميدهد. سؤالات اين بخش با استفاده از پرسشنامه‌هاي خشونت فيزيكي جننينگر و همكاران (2011) (سه سؤال) و خشونت كلامي گرافورد12 و همكاران (2006) (سه سؤال) تهيه شده است.
عوامل محافظتي شامل الگوي خانواده و دوستان بوده كه ميزان وجود قواعد، نگرشها و رفتارهاي مناسب در خانواده و در ميان گروه دوستان است. پذيرش خشونت از نظر فرد، خانواده و دوستان، ميزان قابل قبول بودن و پذيرفته شدن رفتارهاي خشونتآميز از سوي فرد، خانواده و گروه دوستي او را اندازهگيري ميكند. اين متغير به صورت سؤالاتي با طيف پنج قسمتي ليكرت اندازهگيري شده است. حمايت خانواده و دوستان نشان ميدهد که فرد از نظر عاطفي و مالي، چقدر از سوي خانواده و دوستان مورد حمايت قرار ميگيرد، چقدر به آنها نزديك است و تا چه اندازه در مواقع سختي ميتواند به آنها تكيه كند. اين متغير نيز به صورت سؤالاتي با طيف ليكرت پنج قسمتي اندازهگيري شده است.
براي اندازهگيري مؤلفه رفتار محافظتي، سه متغير موفقيت تحصيلي و كاري و مشاركت مدني و ميزان تعهد ديني اندازهگيري شده است. براي اندازهگيري موفقيت تحصيلي، معدل فرد در آخرين سال تحصيل، معدل فارغالتحصيلي در دانشگاه (يا آخرين ترم تحصيلي) و نظر فرد درباره ميزان موفقيتش در كار اندازهگيري ميشود. براي اندازهگيري مشاركت مدني، درباره عضويت او در تشكل‌هاي مدني مانند شوراي ساختمان، شوراي محله، انجمن اوليا و مربيان، گروه‌هاي محيط‌زيستي يا خيريه و... سؤال شد. متغير تعهد ديني نيز به صورت يك سوال با نمرهگذاري از صفر تا 20 اندازهگيري شده است.
عوامل خطر شامل سابقه وجود خشونت توسط والدين، تعداد دوستاني كه در يك ماه گذشته در خشونت درگير شدهاند، تعداد دفعاتي كه در يك ماه گذشته در محله آنها خشونتي رخ داده است میباشد. احساس امنيت که عبارت است از در امان بودن، آرامش و آسودگي و رهايي از ترديد و اعتماد به دريافت‌هاي شخصي، شامل امنيت جاني، مالي و سياسي است. امنيت جاني شامل احساس امنيت از جان خود، خانواده و آبرو است. اين متغير با استفاده از سؤالاتي با طيف ليكرت پنج قسمتي اندازهگيري شد. ميزان اعتقاد به ارزش‌هاي مردانگي به دروني‌سازي استانداردها يا هنجارهاي فرهنگي و اجتماعي درباره نقش و رفتار مردان اشاره ميكند (Cho & Kogan, 2017: 942). اين متغير با استفاده از پرسشنامه‌اي كه چو و كوگان در سال 2017 طراحي كردهاند عملياتي شده است. در اين پرسشنامه سؤالاتي درباره ويژگيهاي «يك مرد واقعي» مطرح شده كه پاسخگويان در قالب يك طيف ليكرت پنج قسمتي، ميزان موافقت خود را با آن مشخص كند.
عزت نفس، متغير بعدي است كه براي اندازهگيري آن از پرسشنامه استاندارد كوپر اسميت -كه براي بزرگسالان طراحي شده- استفاده شده است. نمره اين مقياس از منفي 10 تا مثبت 10 تغيير ميكند. هرچه نمره فرد بالاتر باشد، عزت نفس بالاتري خواهد داشت. مهارت همدلي به معناي «توانایی تشخیص یا تجربه غیر مستقیم (وضعیت هیجانی) یا حالت عاطفی موجودی دیگر» یا «پاسخ عاطفی ناشی از درک یا فهم وضعیت یا شرایط عاطفی هیجانی دیگران» است (ر.ک: Ballet & Maloney, 1991; 1831). اين متغير با استفاده از پرسشنامه مهارت همدلي مارك ديويس13 (ر.ک: برانيگان، 1382) اندازهگيري شده است.
راحتي تهيه الكل با يك سؤال به صورت طيف ليكرت اندازهگيري شده است. زمينه بروز خشونت در محله با دو متغير و ميزان احساس وابستگي به محله و كارآمدي جمعي محله اندازهگيري ميشود. اين متغيرها با استفاده از سؤالاتي با طيف ليكرت پنج‌قسمتي اندازهگيري شد. زمينه بروز خشونت با نمرههای پايين در ميزان احساس وابستگي به محله و كارآمدي اجتماعي محله افزايش خواهد يافت. براي اندازهگيري اين متغير از پرسشنامه كامستوك14 و همكاران (2010) استفاده شده است. درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر به صورت تعداد دفعات مصرف ماريجوانا و مواد مخدر، تعداد دفعات انجام رفتار جنسي پرخطر (شركاي جنسي متعدد و رابطه جنسي محافظتنشده) و وجود سابقه زندان اندازهگيري شده است. براي اندازهگيري رفتار جنسي پرخطر از پرسشنامه يي15 و همكاران (2010) استفاده شده است. پايايي اين مقياس در تحقيق يي و همكاران، 9/0 گزارش شده است. وجود سابقۀ زندان نيز با يك سؤال اندازهگيري شده است.
يافته‌های پژوهش
نتايج به‌دستآمده نشان ميدهد كه 51 درصد پاسخگويان، مرد و 49 درصد آنها، زن بودهاند. 5/53 درصد مجرد، 7/32 درصد متأهل و 5/8 درصد در مرحله نامزدي و عقد به سر ميبردهاند. 3/5 درصد نيز به دلايل مختلف (طلاق، فوت همسر يا جدايي) بدون همسرشان زندگي ميكردهاند. قوميت نزديك به 76 درصد نمونه، فارس بوده و 4/12 درصد از پاسخگويان، ترك بودهاند. 5/5 درصد از پاسخگويان را لرها و 9/3 درصد از آنها را عربها تشكيل دادهاند. 3/2 درصد باقيمانده را ديگر قوميت‌ها تشكيل دادهاند. 4/85 درصد از پاسخگويان اظهار كردهاند كه پدر و مادرشان با هم زندگي ميكنند، 9/2 درصد آنها فرزند طلاق بوده، پدر و مادر 6/1 درصد از آنها نيز جدا از هم زندگي ميكردهاند. پدر يا مادر 1/10 درصد از پاسخگويان نيز فوت كرده بودند.
جدول 1- رتبه‌بندي خشونت بينفردي و عوامل محافظتي و عوامل خطر
متغير | كم N (%) | متوسط N (%) | زياد N (%) | |
میزان خشونت بینفردی | 1438 (4/88) | 176 (8/10) | 13 (8/0) | |
رفتارهاي محافظتي خانواده | 31 (9/1) | 540 (2/33) | 1056 (9/64) | |
رفتارهاي محافظتي دوستان | 208 (8/12) | 894 (9/54) | 525 (3/32) | |
پذيرش خشونت در خانواده | 808 (7/49) | 737 (3/45) | 82 (5) | |
پذيرش خشونت ميان دوستان | 810 (8/49) | 786 (3/48) | 31 (9/1) | |
حمايت اجتماعي | 57 (5/3) | 612 (6/37) | 958 (9/58) | |
ميزان خشونت و الكل در خانواده | 1352 (1/86) | 237 (6/14) | 38 (3/2) | |
ميزان خشونت در ميان دوستان | 992 (61) | 572 (2/35) | 63 (9/3) | |
خشونت در محله | 1339 (3/82) | 220 (5/13) | 68 (2/4) | |
تقيد ديني | 627 (5/38) | 473 (1/29) | 527 (4/32) | |
راحتي تهيه الكل | 786 (3/48) | 695 (7/42) | 146 (9) | |
احساس امنيت | 283 (4/17) | 961 (1/59) | 383 (5/23) | |
ارزش‌هاي مردانگي | 56 (4/3) | 1015 (4/62) | 556 (2/34) | |
مهارت همدلي | 56 (4/3) | 518 (8/31) | 1053 (7/64) | |
وابستگي به محله | 145 (9/8) | 588 (1/36) | 894 (9/54) | |
كارآمدي محله | 99 (1/6) | 708 (5/43) | 820 (4/50) | |
احساس موفقيت كاري و تحصيلي | 148 (1/9) | 584 (9/35) | 895 (55) | |
ميزان مشاركت مدني | 911 (56) | 359 (1/22) | 357 (22) | |
عزت نفس | پايين=181 (1/11) | بالا=1443 (7/88) | ||
براي درك بهتر وضعيت هر يك از متغيرهاي تحقيق، همه متغيرها به صورت رتبه‌اي گزارش شدهاند. براي رتبه‌بندي متغيرهاي فاصله‌اي، دامنه تغييرات متغير را به سه قسمت مساوي تقسيم كرده، به صورت رتبه‌اي كدگذاري شده است (در تحليل‌هاي آماري از متغير اصلي استفاده شده است). اکثریت پاسخگویان، خشونت کمی در روابط بینفردی خود داشتهاند و کمی بیش از 10 درصد، خشونت متوسطی از خود نشان دادهاند. رفتارهاي محافظتي 9/64 درصد از خانوادهها و 3/32 درصد از دوستان در سطح بالا و رفتار محافظتي 9/1 درصد از خانوادهها و 8/12 درصد از دوستان، پايين بوده است. در كل خانواده بيشتر از دوستان، رفتارهاي محافظتكننده داشتهاند. پذيرش رفتارهاي خشن از سوي 7/49 درصد از خانوادهها و 8/49 از دوستان در سطح پايين و پذيرش 5 درصد از خانوادهها و 9/1 درصد از دوستان، بالا بوده است. 9/58 درصد از پاسخگويان، حمايت اجتماعي زياد و 6/37 درصد، حمايت اجتماعي متوسطي از سوي خانواده و دوستانشان دريافت ميکردهاند.
نتايج نشان ميدهند كه 55 درصد، احساس موفقيت زياد يا خيلي زيادي ميكنند. 1/33 درصد از پاسخگويان گفتهاند كه اصلاً مشاركت اجتماعي و مدني ندارند و 22 درصد زياد و خيلي زياد اعلام كردهاند. در كل ميزان احساس موفقيت و مشاركت در ميان جوانان، زياد نيست. نتايج نشان ميدهد كه خانواده 3/2 پاسخگويان، سابقه زيادي از خشونت داشتهاند و 6/14 درصد نيز در حد متوسطي درگير بودهاند. خشونت در ميان دوستان در 2/35 موارد در حد متوسط و در 9/3 درصد از پاسخگويان بالا بوده است. 3/82 درصد از پاسخگويان گفتهاند بروز خشونت در محل زندگي‌شان كم بوده است، اما 2/4 درصد از آنها در محلههای بسيار پرخشونت زندگي ميكردهاند.
نتايج نشان ميدهد كمتر از يكچهارم پاسخگويان، احساس امنيت زيادي داشتهاند. بيشتر پاسخگويان در حد متوسطي به ارزش‌هاي مردانگي معتقد بوده و 2/34 نيز نمره بالايي از اين سنجه كسب كردهاند. تنها 4/3 درصد از پاسخگويان با گويه‌هاي اين متغير موافقت كمي داشتهاند. اکثریت پاسخگویان، مهارت همدلی زیادی دارند. اکثریت پاسخگویان، وابستگي زيادي به محله خود داشتهاند و 1/36 درصد، ميزان وابستگي متوسطي به دست آوردهاند. به‌علاوه اكثريت پاسخگويان، كارايي محله خود را بالا ارزيابي كردهاند و 5/43 درصد نيز در محلههايي با كارامدي متوسط زندگي ميكردهاند.
نمرههای عزت نفس پاسخگويان نشان ميدهد كه بيش از 88 درصد از آنها، عزت نفس بالايي داشتهاند. از پاسخگويان خواسته شده بود معدل آخرين سال تحصيلي خود را بيان كنند. نتايج نشان ميدهد که ميانگين معدل آخرين سال تحصيلي پاسخگويان، 66/15 بوده است. همچنين از پاسخگويان سؤال شده بود كه چقدر خود را مقيد به دين ميدانند و از آنها خواسته شده بود به ميزان تقيد خود از صفر تا بيست نمره بدهند. ميانگين نمره ميزان تقيد ديني پاسخگويان، 62/11 به دست آمده است كه بسيار كم به نظر ميرسد. 5/38 درصد از پاسخگويان، نمره زير 10 به دينداري خود دادهاند. يكي ديگر از عوامل خطر درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر مانند دخانيات و مواد مخدر، رابطه جنسي پرخطر يا محكوميت قانوني است. جدول زیر، ميزان درگيري پاسخگويان در اين رفتارها را نشان ميدهد.
جدول 2- درگيري در رفتارهاي پرخطر
رفتار پرخطر | N (%) | رفتار پرخطر | N (%) |
رابطه جنسي در سه ماه گذشته | استفاده از كاندوم | ||
بلي | 756 (5/46) | بلي | 418 (3/55) |
خير | 871 (5/53) | خير | 338 (7/44) |
جمع | 1627 (100) | جمع | 756 (100) |
تعداد شريك جنسي در سه ماه گذشته | استفاده از دخانيات و مواد مخدر | ||
يك نفر | 574 (8/76) | سيگار | 257 (8/15) |
بيش از يك نفر | 173 (2/23) | قليان | 394 (2/24) |
جمع | 747 (100) | ماريجوانا | 27 (7/1) |
سن اولين رابطه جنسي | مواد مخدر سنتي | 30 (8/1) | |
زير 15 | 55 (3/7) | مواد مخدر صنعتي | 9 (6/0) |
18-15 | 119 (9/15) | روان‌گردان‌ها | 7 (4/0) |
بالاي 18 | 575 (8/76) | هيچ‌كدام | 903 (5/55) |
جمع | 749 (100) | سابقه محكوميت |
|
|
| بلي | 160 (8/9) |
|
| خير | 1467 (2/90) |
نتايج نشان ميدهد كه 5/46 درصد از پاسخگويان در سه ماه گذشته، رابطۀ جنسي داشتهاند. با توجه به اينكه 7/32 درصد از پاسخگويان اعلام كردهاند كه متأهل هستند و 5/8 درصد نيز در دوران عقد يا نامزدي به سر ميبردهاند، به نظر ميرسد كه تعدادي از جوانان مجرد نيز رابطه جنسي را تجربه كردهاند. تعداد شركاي جنسي 8/76 درصد از كساني كه رابطه جنسي داشتهاند، يك نفر و 2/23 درصد بيش از يك نفر اعلام شده است كه نشاندهنده درگيري زياد در رفتارهاي پرخطر جنسي است. سن اولين رابطه جنسي 3/7 درصد از جوانان، زير 15 سال بوده است. 9/15 درصد از آنها بين 15 تا 18 سال اولين تجربه جنسي خود را داشتهاند و 8/76 درصد نيز در سن بالاي 18 سال، رابطه جنسي برقرار كردهاند. در برقراري رابطه جنسي، 7/44 درصد از افراد از كاندوم استفاده نكرده و 3/55 درصد از اين وسيله استفاده كردهاند.
5/55 درصد از پاسخگويان هيچيك از مواد ذكرشده را مصرف نكرده بودند. از 45 درصد باقيمانده، اكثر افراد از قليان (2/24 درصد) استفاده كرده بودند. سيگار، مواد مخدر سنتي، ماريجوانا، مواد مخدر صنعتي و داروهاي روانگردان به ترتيب، درصد كمتري را نشان ميدهد. بيش از 90 درصد از پاسخگويان، سابقه محكوميت نداشتند، اما 8/9 درصد از آنها اظهار كردهاند قبلاً به زندان محكوم شده بودند. با بررسي همه اين موارد، شش عامل رفتار پرخطر وجود دارد كه هر يك از پاسخگويان، بسته به درگيري در هر كدام، نمرهاي در آن كسب كردهاند كه از صفر تا شش متغير است. نتايج نشان ميدهد كه بيش از 95 درصد پاسخگويان، نمره سه و كمتر در رفتارهاي پرخطر داشتهاند و 5 درصد نيز در رفتارهاي پرخطر زيادي درگير بودهاند.
جدول 3- رابطه میان عوامل محافظتي، عوامل خطر و خشونت بينفردي
عوامل محافظتي | ضريب همبستگي | عوامل خطر | ضريب همبستگي | همبستگي بعد از كنترل عوامل محافظتي |
الگوي محافظتي خانواده | **36/0- | احساس امنيت | **25/0- | 046/0 |
الگوي محافظتي دوستان | **41/0- | ارزش‌هاي مردانگي | 003/0- | *08/0- |
ميزان پذيرش خانواده | **23/0 | دسترسي به الكل | **44/0 | **12/0 |
ميزان پذيرش دوستان | **12/0 | وابستگي به محله | **27/0- | 07/0 |
حمايت اجتماعي | **40/0- | كارآمدي محله | **37/0- | 08/0- |
معدل آخرين سال تحصيلي | **32/0- | الكل و خشونت در خانواده | **37/0 | 07/0 |
عزت نفس | **46/0- | خشونت بين دوستان | **40/0 | 060/0 |
مهارت همدلي | **24/0- | ساير رفتارهاي پرخطر | **48/0 | **25/0 |
تقيد ديني | **24/0- | احساس موفقيت* | **59/57 F= |
|
مشاركت مدني* | **78/34 F= |
|
|
|
* در اين مورد با توجه به سطح اندازهگيري متغيرها، آزمون تحليل واريانس يك‌طرفه انجام شده است.
* در سطح 95 درصد اطمينان، معنادار است.
** در سطح 99 درصد اطمينان، معنادار است.
محاسبه همبستگي عوامل خطر بعد از كنترل عوامل محافظتي و مقايسه آن با ضرايب همبستگي كه قبلاً محاسبه شده بود، نشان ميدهد كه در برخي موارد، رابطه‌هاي يافتشده، بيمعنا شده و در موارد ديگر، شدت رابطه، كاهش يافته است.
شکل 2- مدل رگرسيون چند متغيره
در تحليل چندمتغيره رگرسيون چندمتغيره خطي از روش گامبهگام و دستور Automatic Linear Modeling استفاده شده است. مهمترين متغير واردشده در مدل درگيري در رفتارهاي پرخطر ديگر است. بعد از آن به ترتيب عزت نفس، سابقۀ خشونت بين دوستان، در دسترس بودن الكل، رفتارهاي محافظتي دوستان، میزان تقید دینی و مشاركت مدني هستند.
جدول 4- متغيرهاي واردشده به مدل رگرسيون ميزان خشونت بينفردي
متغير | Coeficient | T | Sig | importance |
intercept | 43/7 | 49/26 | 000/0 |
|
رفتارهاي پرخطر | 42/0 | 05/10 | 000/0 | 33/0 |
عزت نفس | 09/0- | 43/8 | 000/0 | 23/0 |
سابقه خشونت بين دوستان | 16/0 | 74/6 | 000/0 | 15/0 |
در دسترس بودن الکل | 13/0 | 92/5 | 000/0 | 12/0 |
الگوي رفتارهاي محافظتي دوستان | 10/0- | 89/5- | 000/0 | 11/0 |
رضايت كم از كار، تحصيل و زندگي | 38/0 | 69/2 | 007/0 | 02/0 |
میزان تقید دینی | 01/0 | 96/1- | 05/0 | 01/0 |
همان‌طور كه در جدول (4) مشاهده ميشود، درگيري در ديگر رفتارهاي پرخطر، مهمترين متغير واردشده به مدل بوده، میزان تقید دینی، آخرين متغير واردشده به مدل محسوب ميشود. نتايج نشان ميدهد كه درگيري در رفتارهاي پرخطر ديگر، عزت نفس پايين، وجود سابقۀ خشونت بين دوستان، دسترسی زیاد به الکل، نبود الگوهاي رفتاري محافظتي بين دوستان، كم بودن رضايت از كار، زندگي و تحصيل و تقید دینی کم باعث افزايش خشونت بينفردي در ميان جوانان ميشود.
نتايج به‌دستآمده از جداول شماره (3) و (4) نشان ميدهد که متغيرها و روابط مشخصشده در مدل تحقيق بر اساس نظريۀ جسور و همكاران تأیید ميشود. متغيرهاي محافظتي و عوامل خطر، رابطه معناداري با انجام رفتار پرخطر (خشونت) داشتهاند. به‌علاوه متغيرهاي محافظتي، سهم عوامل خطر را به‌شدت كاهش ميدهند. نتايج رگرسيون چندمتغيره نشان‌دهندۀ ميزان اهميت متغيرها در اين مدل است. مهمترين متغير مرتبط با متغير وابسته، درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر است و بعد از آن، عزت نفس، نقش مهم‌تري بازي ميكند. متغيرهاي بعدي، زمينه‌هاي تسهيل‌كننده رفتار در محيط اجتماعي جوانان هستند و ميزان تقيد ديني، نقش كم‌رنگي در خشونت داشته است.
بحث و نتيجهگيري
نتايج تحقيق نشان ميدهد كه در مجموع خانوادهها بيشتر از دوستان، رفتارهاي محافظتي براي رفتارهاي پرخطر داشتهاند. اين موضوع درباره پذيرش و وجود خشونت نيز صدق ميكند. يعني گروه دوستي، هم پذيرش بيشتري براي رفتارهاي خشونتآميز داشتهاند و هم عملاً بيشتر خشونت ورزيدهاند. تأثیر خانوادۀ خشن (باوقار زعيمي و شيباني تدرجي، 1395: 178؛ متوليان و دیگران، 1399: 1؛ كريمي و دیگران، 1395: 83؛ عباسي، 1396: 1) و تأثیر دوستان يا عضويت در گروه‌هاي خشن (ر.ک: Griffin et al, 1999؛ نقدي، 1391؛ عربنژاد و يزدانپناه، 1390) در بسياري از تحقيقات گذشته مستند شده است. اين موضوع، عوامل مرتبط با جامعهپذيري در محيط خشن و در روابط بينفردي را نشان ميدهد كه در اين مقاله نيز تأیید شده است. يكي ديگر از عوامل سطح ميانه كه بر ميزان خشونت مؤثر بوده، محيط بيواسطه زندگي خارج از خانواده يعني محله بوده است. نتايج تحقيق نشان ميدهد كه هرچه ميزان بروز خشونت در محله زندگي پاسخگويان بيشتر بوده، ميزان خشونت بينفردي در ميان جوانان هم بيشتر شده است. كريمي و همکاران نيز دريافتهاند كه خشونت به طور مستقيم از عوامل مربوط به محله تأثیر ميپذيرد، زيرا رواج خشونت در محله باعث مشروعيتبخشي به آن و يادگيري رفتارهاي خشونتآميز در ميان ساكنان محله ميشود (کریمی و دیگران، 1395: 94).
يك‌سوم جوانان اظهار كردهاند كه هيچگونه فعاليت مدني، حتي در حد عضويت در يك گروه داوطلبانه را ندارند. اين امر نشاندهنده فقدان زيست انجمني در ميان جوانان است. زيست انجمني كافي، بیانگر يك جامعه متشكل و غير تودهاي است. در ايران به دليل ضعف مفرط جامعه مدني، زيست انجمني، فرسايش يافته و افول كرده است (مقتدر و دیگران، 1400: 424). از آنجا كه مشاركت در جامعه مدني و زيست انجمني در همه سطوح كلان، ميانه و خرد اجتماعي، آنتيتز رفتارها و روشهاي خشونتآميز است، ضعف اين بعد مهم از سرمايه اجتماعي، نشاندهنده خشونت امروز و پيشبينيكننده افزايش خشونت در آينده خواهد بود. نتايج حاضر نيز نشاندهنده تفاوت سطح خشونت در ميان كساني است كه مشاركت اجتماعي متفاوتي دارند (جدول 3). ارتباط سرمايه اجتماعي و رفتارهاي پرخطر بهخوبي در تحقيقات گذشته مستند شده است (Albert-Lornez et al, 2019: 547؛ بهرامي و دیگران، 1399: 72؛ سعادتي، 1399: 40؛ عشايري و دیگران، 1401: 31؛ نعمتاللهي و طاهري، 1402: 91).
نتايج نشان ميدهد كه تجربه خشونت در زندگي جوانان از سوي خانواده (9/16 درصد متوسط و زياد)، دوستان ( 1/39 درصد متوسط و زياد) و محله ( 7/17 درصد زياد و متوسط) قابل توجه است. بر اساس چارچوب نظري تحقيق، نظام اجتماعي و تجربهها و الگوهاي رفتاري موجود در آن بر رفتار فرد مؤثر است. افراد، الگوهاي خشونت در محيط زندگي خود را ياد میگیرند و به‌عنوان يكي از راهحل‌هاي در دسترس براي حل مشكلات اجتماعي خود استفاده ميكنند (ر.ک: رادمهر و خانزاده، 1397). بر اساس استفاده از اين راهبرد ممكن است ارزشها و باورهايي در افراد شكل گيرد كه خشونت را ميپذيرد و روابط اجتماعي خشونتآميز را نهادينه كرده، در سطح ميانه تبديل به يك نهاد اجتماعي و يك الگوي پايدار ميكند و افراد را به ارتكاب خشونت بيشتر تحريك ميكند. در نتيجه دور باطل خشونت شكل ميگيرد. در اين دور باطل، سلامت روان افراد خشونتورز و خشونت‌ديده در خطر قرار گرفته، آسيب‌هاي ديگري نيز به بار ميآورد. دلبستگي به محله و كارآمدي دركشده در محيط اجتماعي نيز بر ميزان خشونتورزي پاسخگويان، مؤثر بوده است. در واقع كساني كه دلبستگي بيشتري به محلهشان داشته و كارآمدي بيشتري براي حل مشكلات محله در محيط زندگي‌شان وجود داشته، كمتر خشونت ورزيدهاند. اين نتيجه نشان ميدهد كه هرگاه پيوندهاي اجتماعي مناسبي در سطح ميانه وجود داشته باشد، نياز به خشونتورزي كاهش يافته، ارتكاب عملي به خشونت نيز كم ميشود.
از ميان متغيرهاي روانشناختي، مهارت همدلي و عزت نفس، هر دو سطح خشونت را كاهش ميدهند. شدت رابطۀ عزت نفس با خشونت، دو برابر شدت رابطه مهارت همدلي با خشونت بينفردي بوده است (جدول 3). اين امر نشان ميدهد كه ارزشمند دانستن خود تا چه اندازه ميتواند به فرد كمك كند تا راهحل‌هاي ديگري غير از خشونت براي مشكلاتش پيدا كند و اصولاً كمتر برانگيخته شود تا نياز به اعمال خشونت فيزيكي يا كلامي پيدا كند (Hu et al, 2023: 14).
نتايج نشان ميدهد كه درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر، مهمترين متغير پيش‌بينيكنندۀ خشونت بينفردي است. درگيري پاسخگويان در خشونتهاي كلامي و فيزيكي كساني كه رفتارهاي پرخطر ديگر را انجام نداده يا سطح درگيري آنها كم بوده، بسيار كمتر از كساني است كه درگيري زيادي در دخانيات و رفتارهاي پرخطر جنسي داشته يا سابقه محكوميت داشتهاند. درگيري جوانان در رفتارهاي پرخطر جنسي با توجه به تضاد ارزشي اين رفتارها با فرهنگ عمومي جامعه، بسيار زياد است. مقايسه ميزان كساني كه گفتهاند در سه ماه گذشته، رابطه جنسي داشتهاند، با وضعيت تأهل پاسخگويان نشان ميدهد كه درصدي از آنها، روابط جنسي خارج از چارچوب ازدواج دارند. به‌علاوه 2/23 درصد از آنها بيش از يك شريك جنسي را تجربه كرده و 2/34 درصد، اولين رابطه جنسي خود را در سنين كمتر از 18 سال تجربه كردهاند. اين نتيجه بهخوديخود اهميت دارد و نشاندهنده تغيير ارزشها و نگرش‌هاي نسل جوان به خانواده و روابط جنسي است.
در كل نتايج نشان داده كه مهمترين عواملي كه بر خشونت بينفردي مؤثر هستند، عبارتند از: درگيري در ساير رفتارهاي پرخطر، عزت نفس، سابقه خشونت در ميان دوستان، دسترسي به الكل، الگوي رفتار محافظتي دوستان، عدم رضايت از زندگي، كار و تحصيل. بنابراين ميتوان گفت كه اگر محيط اجتماعي و دوستانه جوانان در دوران مدرسه و تحصيل پر از خشونت باشد، عزت نفس فرد پايين باشد و دوستان رفتار مناسبي نداشته باشند و اگر جوان از تحصيل و زندگي خود راضي نباشد، از خشونت به عنوان يك رفتار معمول يا واكنشي به نارضايتيها و ناامنيهاي دروني و بيروني استفاده ميكند. خشونت بينفردي، يكي از رفتارهاي پرخطري است كه آسيب‌هاي آن علاوه بر اينكه به خود فرد و اطرافيانش آسيب ميزند، تبعات اجتماعي زيادي هم دارد كه در افزايش تنش‌هاي اجتماعي، خشن شدن اختلافات معمول در يك جامعه چندفرهنگي مانند ايران و كاهش روحيۀ مدارا و همزيستي همدلانه، خود را نشان ميدهند و زيست اجتماعي صلحآميز در جامعه را دچار مشكل كرده، به همين دليل هزينههاي مادي و غير مادي زيادي براي جامعه ايجاد ميكند.
نتايج اين تحقيق نشان ميدهد كه در تبيين محرك‌هاي خشونت بينفردي، نخست عوامل اجتماعي، وزن بسيار بيشتري نسبت به عوامل روانشناختي دارند. دوم اینکه از ميان عوامل روانشناختي، عزت نفس، اهميت بيشتري داشته است.كساني كه عزت نفس كمتري دارند، بيشتر خشونت ميورزند. سابقه خشونت در ميان دوستان به‌ویژه در دوران مدرسه، الگوي رفتاري دوستانه در ميان جوانان، يكي از اين عوامل است که از سوي ديگر اگر جوان از كليت زندگي، كار و تحصيلش رضايت كافي نداشته باشد، مجموعه شرايط رواني و اجتماعي براي او فراهم ميكند كه در روابط شخصي و اجتماعياش، مرتكب خشونتهاي فيزيكي و كلامي شود. نكته ديگر اينكه نتايج همبستگي جزئي به‌دستآمده در جدول (3) نشان ميدهد که اگر بر تقويت عوامل محافظتي تأکید بيشتري شود، تأثیر عوامل خطر بسيار كاسته ميشود. بنابراين بايد راهبردهايي در اين جهت در پيش گرفته شود.
به‌طور خلاصه ميتوان گفت که محيط امن، سالم (خانواده و دوستان) و رضايت‌بخش در زندگي (رضايت از زندگي) و داشتن چشمانداز اميدبخش براي آينده و اطمينان به اينكه فرد به اندازه كافي ارزشمند است و ميتوان به اين چشمانداز نزديك شد (عزت نفس)، ميتواند خشونت را كاهش دهد. راهحل بسياري از مشكلات و آسيب‌هاي اجتماعي از جمله رفتارهاي پرخطر را در سياستهاي چندسطحي در ساختار اجتماعي ميتوان جست‌وجو كرد. بنابراين هم در سطح خرد (فردي و روابط بين افراد)، هم در سطح ميانه (نهاد خانواده، اجتماع محلي و جامعه مدني) و هم در سطح كلان (سياست‌گذاريهاي كلان اقتصادي و اجتماعي و روش حكمراني) بايد تمهيداتي انديشيد. بر اين اساس ميتوان توصيههايي به سياستگذاران ارائه كرد.
در سطح فردي، راهحل ايجاد محيط صلحآميز و دوستانه در سياستهاي تربيتي موجود در مدارس، آموزش مؤثر مهارتهاي زندگي (حل مسئله، كنترل خشم و مهارت همدلي، مهارت ابراز وجود و افزايش اعتماد به نفس) است.
در سطح ميانه، ايجاد پيوند و اتصال بين فرد و محيط اجتماعي، يكي از مهمترين راه‌هاي كاهش خشونت بينفردي است. تقويت زيست انجمني در سطح محله و شهر، افزايش سرمايه اجتماعي و مشاركت در مديريت محلهها و اجتماعات كوچك، ايجاد نهادهاي خرد و كوچك مقياس براي ايجاد حس پيوند و هويت فردي و گروهي ميتواند علاوه بر اينكه بر شكاف‌هاي جنسيتي، قوميتي و... پل بزند، مهارتهاي كار جمعي و انسجام اجتماعي را تقويت كرده، مانع بروز خشونت در روابط بينفردي شود.
در سطح كلان، بهبود كيفيت حكمراني جامعه پیشنهاد میشود؛ به طوری كه متغيرهاي اقتصاد كلان و توسعه اجتماعي و سياسي بتواند چشمانداز اميدبخش و امن لازم براي جوانان را فراهم كرده، بستر مناسبي براي اجراي راهكارهاي سطح ميانه و خرد فراهم آورد تا از ميزان خشونتهاي اجتماعي بكاهد.
منابع
اسلامي، احمدعلي و دیگران (1389) «يك الگوي نظري مبتني بر نظريه رفتار مشكلدار براي تبيين رفتارهاي مشكلدار، تمركز بر نقش ميانجي عوامل رواني اجتماعي»، فصلنامه مطالعات امنيت اجتماعي، شماره 22، صص 59-81.
باوقار زعيمي، زهرا و فاطمه شيباني‌تدرجي (1395) «بررسي علل پرخاشگري در كودكان»، مطالعات راهبردي علوم انساني و اسلامي، سال اول، شماره 2، صص 178-195.
برانیگان، گری جی. (1382) آزمون روان شناسی: فعالیت های کاربردی یادگیری، ترجمه فریبا نبوی آل آقا، امیرکبیر.
بهرامي، ژيلا و دیگران (1399) «تدوين مدل علّي رفتارهاي پرخطر بر اساس سرمايه اجتماعي و مسئوليت‌پذيري با نقش ميانجي هويت اخلاقي (مورد مطالعه: دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي كرمانشاه)»، مطالعات راهبردي ورزش و جوانان، سال نوزدهم، شماره 49، صص 53-72.
تاجآبادي، زهره و دیگران (1399) «نقش چشمانداز زماني و طرد همسالان در پيشبيني رفتارهاي پرخطر نوجوانان شهر يزد»، فصلنامه آموزش بهداشت و ارتقاي سلامت، سال هشتم، شماره 2، صص 129-141.
حسيني، سيد محمد و مسعود مصطفيپور (1396) «جرمشناسي عصبي رويكردي نوين در تحليل جرايم خشونتآميز اطفال و نوجوانان»، پژوهش حقوق كيفري، سال پنجم، شماره 19، صص 165-196.
رادمهر، فرشته و عباسعلي حسين خانزاده (1397) «نقش مهارتهاي حل مسئله و خودكارآمدپنداري در تبيين رفتارهاي پرخطر دانشآموزان»، فصلنامه سلامت روان كودك، سال پنجم، شماره 3، صص 157-169.
زارعي، عارف و دیگران (1399) «گرايش به رفتارهاي پرخطر در نوجوانان شهر بوشهر و عوامل مرتبط با آن در سال»، دوماهنامه طب جنوب، سال بیستوسوم، شماره 6، صص 554-568.
زارعي، مصطفي و دیگران (1399) «بررسي عوامل اجتماعي مؤثر بر نزاع و خشونت بينفردي جوانان با تأكيد بر امنيت اجتماعي (مورد مطالعه: جوانان 18-30 ساله شهر همدان)»، نظم و امنيت اجتماعي، سال سیزدهم، شماره 3، صص 139-159.
سعادتی، موسی (1399) «مطالعه جامعهشناختی نقش فرایند اجتماعی در تبیین رفتاهای پرخطر»، پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی ایران، سال نهم، شماره 2، صص 109-134.
عباسي، مرتضي (1396) «بررسي جمعيتشناختي و جامعهشناختي عوامل مؤثر در بروز خشونت در مردان 15-45 ساله شهر كوار»، دانش انتظامي، شماره 15، صص 1-22.
عربنژاد، فاطمه و ليلا يزدانپناه (1390) «عوامل مرتبط با خشونت و سابقۀ آن در بين جوانان»، رفاه اجتماعي، سال یازدهم، شماره 43، صص 71-95.
عشايري، طه و دیگران (1401) «فراتحليل عوامل مؤثر بر رفتار پرخطر (فراتحليل پژوهشهاي بازه زماني 1390 تا 1401)»، فصلنامه مطالعات ميانفرهنگي، سال هفدهم، شماره 53، صص 31-59.
كريمي، جليل و دیگران (1395) «محله، مسكن و خشونت، (مطالعه موردي: مناطق حاشيهاي و غير حاشيهاي شهر كرمانشاه)»، مطالعات جامعهشناختي شهري، سال هفتم، شماره 21، صص 83-106.
صديق سروستاني، رحمتالله (1386) آسيبشناسي اجتماعي (جامعهشناسي انحرافات اجتماعي)، تهران، سمت.
متوليان، سيد مهدي و دیگران (1399) «مقايسه نارضايتي جوانان از كيفيت ارتباط با پدر و مادر و نقش آن در پيشبيني گرايش به سرقت خشونت و خودكشي»، انتظام اجتماعي، سال دوازدهم، شماره 3، صص 1-26.
مرزبان، آمنه (1397) «بررسی شیوع رفتارهای پرخطر در بین نوجوانان شهر قم»، مجله دانشگاه علوم پزشکی پارس، سال شانزدهم، شماره 3، صص 44-51.
مقتدر، يونس و دیگران (1400) «وضعيت سرمايه اجتماعي در ايران از نگاه صاحب‌نظران سياسي و اجتماعي»، ماهنامه جامعهشناسي سياسي ايران، سال چهارم، شماره 16، صص 424-446.
نعمتاللهي، زهرا و زهرا طاهري (1402) «بررسي رابطه انواع سرمايه خانواده و گرايش به رفتارهاي پرخطر (مورد مطالعه: دانشآموزان مقطع متوسطه دوم شهر و روستاي شهرستان الشتر)»، پژوهشهاي راهبردي مسائل اجتماعي، سال دوازدهم، شماره 1 (پياپي 40)، صص 91-122.
نقدي، وحيد (1391) «بررسي تأثير هنجارهاي اخلاقي و تربيتي بر خشونت جوانان»، فصلنامه پژوهشهاي انتظام اجتماعي، سال چهارم، شماره 3، صص 7-39.
Albert-Lornez E., Paulik E., Szabo B., Foley K., Gasparik A (2019) “Adolescent Smoking and The Social Capital of Local Communitres in Three Counties in Romania”. Gaccta Sanitaria,33(6), 547-553.
Ballet P. S. Maloney M. (1991) “The Importance of Empathy as an Interviewing Skill in Medicine” , Journal of the American Medical Association, 266 (13), 1831-1832.
Cho J., Kagan S. M. (2017) “Development and Validation of The Masculine Attributes Questionnaire”. American Journal of Men’s Health. 11(4), 941-951.
Figueredo A. G., Gladden P. R., Bianchi J. M., Patch E. A., kavanach Ph. S., Beok C., Sotomayor-Peterson M., Yun Fan J., Li N. (2018) “Intimate Partner Violence, Interpersonal Aggression and Life History Strategy”, Evolutionary Behavioral Science, 12(1), 1-31.
Griffin K.W., Scheier L. M./ Botvin G. J., Diaz T., Miller N. (1999) “Interpersonal Aggression in Urban Minority Youth: Mediators of Perceived Neighborhood, Peer and Parental Influences”. Journal of Community Psychology, 27 (3), 281-298.
Hu. Y., Cai Y., Gun Y., He N. (2023) “The Relationship Between Self Steem and Aggressive Behavior Among Chinese Adolescents: A Moderated Chain Mediation Model”, Frontiers in Psychology, 14, 1191134. doi: 10.3389/fpsyg.2023.1191134.
Jessor R. (2016) The Origin and Development of Problem Behavior Theory, Springer.
Jessor R. Donovan J. E., Costa F. M. (1991) Beyond Adolescence: Problem Behavior Theory and Young Adult Development, Cambridge University Press.
Perez D. M., Jennings W. G., Gover A. R. (2008) “Specifying General Strain Theory: An Ethnically Relevant Approach”, Deviant Behavior, 29(6), 544-578.
Smith P. H., White I. W. and Maracco K. E. (2009) “Becoming Who We are: A Theoretical Explanation of Gendered Social Structures and Social Networks that Shape Adolescent Interpersonal Aggression”. Psychology of Women Quarterly, 33, 25-29.
Stoddard S. A., Epstien-NGO. G., Walton M. A., Zimmerman M. A., Chermack S. T., Blow F. C., Booth B. M., Cunningham R. M. (2015) “Substance Use and Violence among Youth: A Daily Calendar Analysis”, Substance Use & Misuse, 50(3), 328-339.
[1] . اين مقاله با استفاده از دادههاي يك طرح پژوهشي درباره رفتارهاي پرخطر جوانان با كد سمات 216909-15667 به دست آمده كه اداره كل ورزش و جوانان استان فارس از آن حمايت كرده است.
[2] *استادیار گروه علوم رفتاری، جهاد دانشگاهي فارس، ایران soroush@acecr.ac.ir
[3] ** نویسنده مسئول: پژوهشگر گروه علوم رفتاری، جهاد دانشگاهی فارس، شیراز، ایران alborzi254@gmail.com
[4] . Stoddard
[5] . Pres
[6] . problem behavior theory
[7] . instigation
[8] . proneness
[9] . overal psychosocial proneness
[10] . risk factors
[11] .Cronbach’s Alpha
[12] . Grawford
[13] . Mark Davis
[14] . Comstock
[15] . Yi