واکاوی نقش عوامل خانوادگی در اقدام به خودکشی (مطالعۀ موردی: زنان شهر آبدانان)
محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایران
مجتبی شفیعی نژاد
1
(دانش‌آموخته کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، دانشگاه یزد، ایران )
اکبر زارع شاه آبادی
2
(دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه یزد، ایران )
زهرا محمدی
3
(دانش‌آموخته کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه آزاد اندیمشک، ایران)
الناز آزادواری
4
(دانش‌آموخته کارشناسی ارشد پژوهش علوم اجتماعی، دانشگاه خوارزمی، ایران )
کلید واژه: مسئله اجتماعی, اقدام به خودکشی, عوامل خانوادگی, زنان و آبدانان. ,
چکیده مقاله :
پدیدۀ اقدام به خودکشی از جمله مهم ترین آسیب‌های اجتماعی- روانشناختی رو به رشد در سراسر جهان است که 4/1 از کل مرگ‌ومیرها در سراسر جهان را شامل می شود. هدف این پژوهش، کشف زمینهها و عوامل خانوادگی در اقدام به خودکشی زنان است که با روش‌شناسی کیفی و استفاده از روش نظریۀ زمینهای به انجام رسیده است. به این منظور با 23 مشارکت‌کننده از زنان آبدانانی که با روش نمونه گیری نظری انتخاب شده بودند، در طول بیش از یک سال مصاحبه‌های عمیق و نیمه ساختاریافته انجام شد. نه مقولۀ اصلی و یک مقوله هسته از خلال نظام کدگذاری داده ها استخراج شد: خانواده متشنج، ناکارآمدی روابط خانوادگی، خانواده بزهکار، انحراف اخلاقی همسر، خانواده ازهم‌گسیخته، همسر گزینی تحمیلی، دوری از فضای نامطلوب خانواده با ازدواج، اختلافات زناشویی، تجربه طرد و دوری گزینی عامدانه. همچنین «چالشهای خانوادگی- خودکشی های معنادار» به عنوان مقوله هسته‌ای انتخاب شد و در نهایت مدل پارادایمی مستخرج از داده ها تنظیم شد. یافته ها نشان می دهد که روابط ناکارآمد خانوادگی، محدودیت و تحمیل چالش های جدی در زندگی زنان ایجاد کرده که خودکشی، تنها یکی از این چالش های جدی محسوب می‌گردد.
The phenomenon of suicide attempts is one of the most important socio-psychological harms growing worldwide, accounting for 1.4% of all deaths worldwide. The aim of this study is to discover family factors in suicide attempt which has been done by qualitative methodology and using the method of Grounded Theory. For this purpose, in-depth and semi-structured interviews were conducted with 23 women from Abdanan city whom suicide attempt and were selected by theoretical sampling method for more than one year. Nine main categories and one core category were extracted through the data coding system: strained family, family relationship inefficiency, Delinquent family, moral deviance of spouse, Divorced family, forced marriage, avoidance of unfavorable family atmosphere with marriage, marital disputes, experience of rejection and deliberate avoidance. Also, "Family Challenges - Significant Suicides" was selected as the core category, and finally a paradigm model derived from the data was set up. The findings indicated that family factors and family living conditions played an important role in the prevalence of suicide among women attempting suicide.
ابوالحسن تنهایی، حسین (1390) درآمدی بر مکاتب و نظریه¬های جامعه¬شناسی، مشهد، بهمن برنا، چاپ هفتم.
تجارت نیوز (1400) خودکشی سالانه صد هزار نفر در کشور، تاریخ انتشار خبر: یکشنبه ۲۶ دی ۱۴۰۰- ۱۵:۰۰ https://www.' target='blank'>https://www.
' target='blank'>https://www.' target='blank'>https://www.
' target='blank'>https://www.' target='blank'>https://www.
' target='blank'>https://www.' target='blank'>https://www.
hamshahrionline. ir/news/650479/ راضی مرادی، محمد و دیگران (1400) «استخراج مدل روان¬شناختی شکل‌گیری افکار خودکشی به عنوان یک آسیب اجتماعی در دانشجویان، یک مطالعه گراندد تئوری». پژوهشهای روانشناسی اجتماعی، دوره یازدهم، شماره 44، صص 23-46.
رضایی¬نسب، زهرا و فاطمه جمیلی کهنه شهری (1400) «واکاوی معنا؛ دلایل و پیامدهای خودسوزی از دیدگاه زنان اقدام‌کننده».
بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره نوزدهم، شماره اول، صص 305- 335.
ریتزر، جورج (1392) نظریه¬های جامعه¬شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. تهران، علمی، ویرایش دوم.
زارع‌شاه‌آبادی، اکبر و دیگران (1396) «اقدام به خودکشی بین زنان آبدانانی، انگیزه‌ها و شرایط». زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دوره پانزدهم، شماره 3، صص 427- 446.
شریف‌زاری، حجت‌اله و مرادی، علی (1399) فراتحلیل عوامل اقتصادی- اجتماعی مرتبط با خودکشی (مقایسه وضعیت استان ایلام با کشور)، فصلنامه علمی فرهنگ ایلام.
دوره 21، شماره 68 و 69، 7-33، 33-8.
شفیعی‌نژاد، مجتبی و دیگران (1396) «اقدام به خودکشی بین زنان آبدانانی، انگیزه‌ها و شرایط». زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دوره پانزدهم، شماره 3، صص 427- 446.
صفاکرمانشاهی، یاسمن و دیگران (1400) «اثربخشی رفتاردرمانی دیالکتیکی بر سازگاری و صمیمیت زناشویی زنان دچار تعارضات زناشویی».
رویش روانشناسی، سال دهم، شماره 12، شماره پیاپی 69، صص 170-178.
عباس‌پور، ذبیح‌اله و دیگران (1399) «شناسایی عوامل اقدام به خودکشی در شهرستان ایذه و مسجدسلیمان»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره نهم، شماره 1، صص 215-233.
فرحانی، نسرین (1393) تبیین زمینه¬ها و نحوۀ مواجهۀ زنان با اعتیاد به مواد مخدر در شهر یزد. پایان‌نامه کارشناسی¬ارشد جامعه‌شناسی.
دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه یزد.
قادری، صلاح‌الدین و حامد نظری (1398) «تحلیل جامعه‌شناختی خودکشی در ایران (بر اساس آمار سال‌های 1389 تا 1393)».
مسائل اجتماعی ایران، سال دهم، شماره 1، صص 195-216.
مداحی، جواد و دیگران (1400) «مسئله تجرد و زیست‌جهان نوپدید دختران شهر تهران». بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره دوازدهم، شماره 1، صص 7-43.
وصالی، سعید (1389) «جامعه‌شناسی و روش تفسیر».برنامهریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، سال 2، شماره 2، صص 127-113.
همشهری آنلاین (1399) افزایش خودکشی در ایران؛ سه استان صدرنشین (آمار خودکشی به تفکیک جنسیت، سن و تحصیلات) تاریخ انتشار خبر: شنبه ۳۱ خرداد ۱۳۹۹- ۲۱: ۱۳https://www.' target='blank'>https://www.
' target='blank'>https://www.' target='blank'>https://www.
' target='blank'>https://www.' target='blank'>https://www.
' target='blank'>https://www.' target='blank'>https://www.
hamshahrionline.
ir/news/ Berardelli, I. , Sarubbi, S. , Rogante, E. , Hawkins, M. , Cocco, G. , Erbuto, D. , Lester, D., & Pompili, M. (2019) The Role of Demoralization and Hopelessness in Suicide Risk in Schizophrenia, A Review of the Literature. Medicina (Kaunas, Lithuania), 55 (5), 200.
Fossi, L. D. , Debien, C. , Demarty, A. L. , Vaiva, G. , & Messiah, A. (2022) Loss to follow-up in a population-wide brief contact intervention to prevent suicide attempts-The VigilanS program, France. PloS one, 17 (3), e0263379.
Grimmond, J., Kornhaber, R. , Visentin, D. , & Cleary, M. (2019) A qualitative systematic review of experiences and perceptions of youth suicide. PLoS one, 14 (6), e0217568.
Jentz, C. , Heilmann, P. , Nathanielsen, N. , Upfold, C. , Kleist, I. , & Sørensen, L. U. (2022) Suicide attempts among Greenlandic forensic psychiatric patients–prevalence and determinants. International journal of circumpolar health, 81 (1), 2037257.
Kapilan N. (2020) Suicides cases among nurses in India due to COVID-19 and possible prevention strategies. AsianJournal of Psychiatry; 34 (8), 221.
Richardson, C. , Robb, K. A. , McManus, S. , & O'Connor, R. C. (2022) Psychosocial factors that distinguish between men and women who have suicidal thoughts and attempt suicide, findings from a national probability sample of adults. Psychological medicine, 1-9.
Neiva-Silva, L., Gomes, J. R., Goulart-Peres, T., Demenech, L. M., Paludo, S. S., Carvalho, F. T., ... & Corrêa, M. L. (2022). Street scars: suicide ideation and suicide attempt among street-involved adolescents and youth in southern Brazil. Child Abuse & Neglect, 105490.
` Sanderson, M. , Bulloch, A. G. , Wang, J. , Williams, K. G. , Williamson, T. , & Patten, S. B. (2020) Predicting death by suicide following an emergency department visit for parasuicide with administrative health care system data and machine learning. EClinicalMedicine, 100281[Link].
Seong, S. T. , Lee, J. I. , Kim, E. , & Lee, D. H. (2022) Comparison of South Korean men and women admitted to emergency departments after attempting suicide, a retrospective study. Journal of Men's Health, 18 (3), 66-null.
Van Bergen, D. , Eylem-Van Bergeijk, O., & Montesinos, A. H. (2021) Attempted suicide and suicide of young Turkish women in Europe and Turkey, A systematic literature review of characteristics and precipitating factors. PloS one, 16 (8), e0253274.
Wang, H., Zhu, R., Tian, S., Zhang, S., Dai, Z., Shao, J., ... & Lu, Q. (2022). Dynamic connectivity alterations in anterior cingulate cortex associated with suicide attempts in bipolar disorders with a current major depressive episode. Journal of psychiatric research, 149, 307-314.
Wasserman, D. , Carli, V. , Iosue, M. , Javed, A. , & Herrman, H. (2021) Suicide prevention in psychiatric patients. Asia‐Pacific Psychiatry, 13 (3), e12450.
World Health Organization (2021) Suicide worldwide in 2019. Available at, https://www.' target='blank'>https://www. who. int/publications/i/item/ 9789240026643 (Accessed, 7 August 2021).
-------------------------------- (WHO) (2019) Suicide worldwide in 2019, global health estimates. Geneva, World Health Organization. https://www.' target='blank'>https://www. who. int/publications/i/item/9789240026643.
فصلنامه علمي «پژوهش مسائل اجتماعی ایران»
شماره دوم، زمستان 1400: 29-1
تاريخ دريافت: 25/02/1401
تاريخ پذيرش: 29/03/1401
نوع مقاله: پژوهشی
واکاوی نقش عوامل خانوادگی در اقدام به خودکشی
(مطالعۀ موردی: زنان شهر آبدانان)
مجتبی شفیعی‌نژاد1
اکبر زارع شاه آبادی 2
زهرا محمدی 3
الناز آزادواری4
چکیده
پدیدۀ اقدام به خودکشی از جمله مهمترین آسیب‌های اجتماعی- روانشناختی رو به رشد در سراسر جهان است که 4/1 از کل مرگ‌ومیرها در سراسر جهان را شامل میشود. هدف این پژوهش، کشف زمینهها و عوامل خانوادگی در اقدام به خودکشی زنان است که با روش‌شناسی کیفی و استفاده از روش نظریۀ زمینهای به انجام رسیده است. به این منظور با 23 مشارکت‌کننده از زنان آبدانانی که با روش نمونهگیری نظری انتخاب شده بودند، در طول بیش از یک سال مصاحبه‌های عمیق و نیمهساختاریافته انجام شد. نه مقولۀ اصلی و یک مقوله هسته از خلال نظام کدگذاری دادهها استخراج شد: خانواده متشنج، ناکارآمدی روابط خانوادگی، خانواده بزهکار، انحراف اخلاقی همسر، خانواده ازهم‌گسیخته، همسرگزینی تحمیلی، دوری از فضای نامطلوب خانواده با ازدواج، اختلافات زناشویی، تجربه طرد و دوریگزینی عامدانه. همچنین «چالشهای خانوادگی- خودکشی‌های معنادار» به عنوان مقوله هسته‌ای انتخاب شد و در نهایت مدل پارادایمی مستخرج از دادهها تنظیم شد. یافتهها نشان میدهد که روابط ناکارآمد خانوادگی، محدودیت و تحمیل چالشهای جدی در زندگی زنان ایجاد کرده که خودکشی، تنها یکی از این چالشهای جدی محسوب می‌گردد.
واژه‌هاي کلیدی: مسئله اجتماعی، اقدام به خودکشی، عوامل خانوادگی، زنان و آبدانان.
مقدمه
پدیده اقدام به خودکشی از جمله مهمترین آسیب‌های اجتماعی- روانشناختی رو به رشد در سراسر جهان است که 4/1 از کل مرگ‌ومیرها در سراسر جهان را شامل میشود (ر.ک: وانگ و دیگران، 2022). خودکشی به معنای رفتارهای خودآزاری آگاهانه با هدف نابودی خویش است (ر.ک: راضی مرادی و دیگران، 1400؛ Sanderson et al, 2020). پدیدۀ اقدام به خودکشی مسلماً تابع شبکه‌ای پیچیده و به‌همپیوسته‌ای از عوامل و دلایل جامعه‌شناختی، روانشناختی، فرهنگی و سایر عوامل گوناگون است که می‌تواند به عنوان نقطه پایانی از مسیر تکوینی این زمینهها و علل، در یک مرحلۀ معین از زندگی فرد آغاز و گاهی با برنامهریزی یا به صورت کاملاً ناگهانی و غیر قابل پیشبینی به شکل اقدام به خودکشی خود را نشان دهد. اقدام به خودکشی به یک کنش فردی خودآسیب‌رسان که با پیامدهای غیر کشنده و به صورت آگاهانه و هدفمند صورت می‌گیرد، اشاره می‌کند (ر.ک:Fossi et al, 2022; Berardelli et al, 2019 ). مطالعات بسیاری ثابت کرده‌اند که اقدام به خودکشی، قوی‌ترین عامل خطر برای مرگ ناشی از خودکشی است و خطر مرگ ناشی از خودکشی در میان افرادی که قبلاً اقدام به خودکشی از خود نشان دادهاند، تا 25 برابر بیشتر است (ر.ک: Jentz et al, 2022).
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی5 (2021)، در طول 45 سال گذشته، میزان اقدام به خودکشی در جهان، سیری صعودی داشته است، به گونه‌ای که سالانه 703000 نفر بر اثر خودکشی، جانِ خود را از دست می‌دهند که این میزان در هر چهل ثانیه یک نفر است و برای هر مرگ ناشی از خودکشی، تخمین زده میشود که بیست تا سی نفر اقدام به خودکشی می‌کنند و خطر خودکشی کامل برای افرادی که قبلاً اقدام به خودکشی نموده‌اند، چهل تا بیش از صد برابر بیشتر از جمعیت عمومی است (Mason et al, 2022; Fossi et al, 2022; World Health Organization, 2019 & 2021) و خودکشی به چهارمین عامل مرگ‌ومیر در بین افراد پانزده تا نوزده ساله تبدیل شده است (World Health Organization, 2021).
بررسی این آمارها نشان میدهد که زنان در اکثر کشورها، بیشتر از مردان اقدام به خودکشی می‌کند؛ اما میزان مرگ‌ومیر آنها کمتر از مردان است (ر.ک: Seong et al, 2022; Van Bergen et al, 2021). اما این الگوی جنسیتی، در کشورهای مسلمان خاورمیانه و بخش‌هایی از آسیا نقض میشود؛ به این صورت که زنان، آماری بالاتری از مرگ‌های ناشی از اقدام به خودکشی نسبت به مردان دارند. این موضوع به‌ویژه در مناطق روستایی (عموماً سنتی‌تر و تاحدودی مذهبی‌تر) نسبت به شهری (عموماً کمتر سنتی و تاحدودی سکولارتر)، بیشتر قابل مشاهده است (ر.ک: رضایینسب و جمیلی کهنه شهری، 1400؛ Van Bergen et al, 2021).
در استرالیا، خودکشی مردان در مقابل زنان به یک اندازه نشان داده شده است؛ اما در چین، میزان خودکشی زنان، شصت درصد بالاتر از میران خودکشی مردان بوده است (ر.ک: Kapilan, 2020). در ایران، تعداد موارد مرگ بر اثر خودکشی در هر صدهزار نفر به 47/6 نفر می‌رسد. بر این اساس جایگاه ایران از 128 جهان به 102 تنزل پیدا می‌کند (ر.ک: تجارت نیوز، 1400). در برخی از مناطق نظیر ایلام، خودکشی‌های منجر به فوت در زنان، بیشتر از مردان است (رضایینسب و جمیلی کهنه شهری، 1400).
در شهرستان آبدانان در فاصله سال‌های 1389 تا 1393 و هشتماهه ابتدایی سال 1394، به ترتیب 64 (از 109 مورد اقدام به خودکشی‌های ثبتشده)، 71 (از 111 مورد)، 50 (از 87 مورد)، 52 (از 83 مورد)، 63 (از 94 مورد) و 37 (از 62 مورد) مورد از کل موارد اقدام به خودکشی به زنان تعلق داشته است. در طول این دوره زمانی، صرف‌نظر از سال 91، موارد اقدام به خودکشی در فاصله سنی 15-19، نسبت به بازه‌های سنی دیگر بیشتر گزارش شده است و در سال 93 برای اولینبار تعداد 6 مورد اقدام در بازه سنی 11 تا 15 سال به ثبت رسیده شد (ر.ک: شفیعی‌نژاد و مداحی، 1396). ایلام بر اساس آمارهای ارائهشده، جزء استانهای دارای خودکشی بالای زنان بوده و در این میان با توجه به بومی بودن نویسندۀ مقاله و آَشنایی با شهر آبدانان، این شهر جهت مطالعه عمیق کیفی انتخاب شده است.
بر اساس آنچه گفته شد، مقاله حاضر بر آن است تا با تمرکز بر عوامل خانوادگی، مفاهیمی حساس و تبیینگر را از دل میدان پژوهش استخراج کند، تا بتواند مجموعه‌ای از شرایط زمینهای، عوامل علی، استراتژیها و پیامدهای خودکشی زنان را به عرصه تحلیل برده، شناختی بهتر از موضوع خودکشی عرضه نماید. بر این اساس سؤالات مهمی در این حوزه طرح میشود:
- فرایند شکل‌گیری پدیده اقدام به خودکشی زنان چگونه است؟
- انگیزه‌هایی که زنان و دختران را متقاعد به اقدام به خودکشی می‌کند، کدامند؟
- تجربه و برداشت آنان از اقدام به خودکشی چیست؟
- شرایط خانوادگی زمینه‌ساز پدیدۀ خودکشی زنان آبدانانی چیست؟
- پیامدهای اقدام به خودکشی و شرایط مداخله‌گر در این پدیده چیست؟
پیشینۀ تجربی
غالب پژوهشهای صورتگرفته در حوزۀ خودکشی و به‌ویژه در زمینه اقدام به خودکشی زنان، با تمرکز بر چرایی این پدیده است و پژوهشهای معدودی به انجام رسیده که با روش‌های کیفی به دنبال به تصویر کشیدن جهان فکری زنانی است که اقدام به خودکشی می‌کنند. در ادامه به برخی از مهمترین این پژوهشهای متناسب با سؤالات تحقیق پرداخته میشود.
رضایینسب و جمیلی کهنهشهری (1400) در پژوهشی دریافتند که چالش هنجارهای عصبیت ایلی- طایفه‌ای با آموزه‌های دینی، محلی، رسانه‌ای و آموزه‌های مدرنیته، بر انگیزۀ زنان در ایلام برای تغییر شرایط مردسالاری خانوادگی و خویشاوندی تأثیر گذاشته تا به شیوه هنجاری، خودسوزی را به عنوان راه‌حلی برای تغییر شرایط مردسالاری انتخاب نمایند. عباس‌پور و همکاران (1399) معتقدند که از میان عوامل مختلف، متغیرهای روانی و میان‌فردی، بیشترین تأثیر را در اقدام به خودکشی دارند و از این بین، درد روانی و ناامیدی، مهمترین عوامل اثرگذار در اقدام به خودکشی است. بر اساس فراتحليل شریف‌زاری و مرادی (1399)، بین سـرمایۀ اجتماعی (ارتباطـات، حمایـت، اعتمـاد، هنجارهـا و تعهـدات) و خودکشـی، رابطه منفـی و معنـاداری وجود دارد. بین مشکلات اقتصادی (فقـر خانواده، درآمد پاییـن و ناتوانی در گذراندن امـور اقتصـادی)، مشکلات خانوادگـی (ناسـازگاری با شـرایط، بی‌اعتمـادی در خانـواده)، ضعف سلامت روان (ناامیـدی، افسـردگی و اسـترس) و سـن، رابطۀ مثبـت وجود دارد.
یافته‌های قادری و نظری (1398) نشان میدهد که هر اندازه، نرخ مشارکت اقتصادی افزایش یافته است، تعداد خودکشی‌ها کاهش داشته‌اند و برعکس افزایش خودکشی با کاهش مشارکت اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری همراه بوده است. در واقع مشارکت اقتصادی و رهایی از بیکاری به‌نوعی سبب ادغام فرد در زندگی اجتماعی میشود. مقایسه بین استانهای مختلف نشان داد که رضایت بیشتر از زندگی، افزایش عرق ملی و اعتماد عمومی بیشتر به‌نوعی علقه‌های اجتماعی فرد را گسترش میدهد و احساس تعلق و همبستگی فرد به جامعه افزایش می‌یابد. رابطۀ متغیر تضاد نقش‌ها که صرفاً برای زنان آزمونشده بود با میزان خودکشی زنان تأیید نشد؛ هرچند که رابطۀ میان آنها معکوس است. بر