فرصتها و تهدیدهای مشارکت سیاسی زنان شهر خرمآباد
محورهای موضوعی : مسائل اجتماعی و آسیب‌های مرتبط با زنان و خانواده
1 - استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی، بروجرد، ایران
کلید واژه: مشارکت زنان, ابعاد سیاسی, فرصتهای مشارکت و تهدیدهای مشارکت و زنان خرمآباد.,
چکیده مقاله :
مشارکت سیاسی در میان زنان، مقولهای مهم و پویاست. این مفهوم، احساس رضایت، حس اعتماد و خودباوری را در میان زنان برای هر جامعه به ارمغان می‌آورد. هدف اين پژوهش، فهم و تحلیل موانع و فرصتهای مشارکت سياسي زنان در شهر خرمآباد است. روش پژوهش، کیفی بوده، داده‌بنیاد انجام شده است. به اين منظور با 26 زن شهر خرمآباد و اساتید دانشگاهی با روش نمونه‌گيري هدفمند و ترکيبي از استراتژي‌هاي گلوله برفي و حداکثر تغييرات انتخاب، مصاحبه‌هاي عميق و نيمه‌ساختاريافته انجام شد. پس از تحليل دادهها، 95 کد اوليه، هشت مقوله محوري و يک مقوله هسته از خلال نظام کدگذاري دادهها استخراج شد: شرايط علّي (اتمسفر مردسالارانه و انحصارطلبی مردانه، چالشهای اقتصادی: عدم توانمندیهای اقتصادی، بیمیلی سیاسی: بی‌اهمیت دانستن امر سیاسی)، شرايط زمينهاي (تقویت سرمایه اجتماعی: همبستگی و توسعه سیاسی، خودباوری: توسعه فردی و منزلت اجتماعی)، شرايط مداخلهگر (خودکمبینی و ضعف شخصی، ضعف اراده، نداشتن اعتماد به نفس، چالشهایی از جنس روحیه و اراده)، استراتژي‌ها (مثبت و منفی، خلق فرصتهای برابر جنسیتی برای مشارکت سیاسی، حمایتهای مالی و اجتماعی، ایجاد فضای نشاط سیاسی)، ابعاد رویکردی (از میل به مشارکت و احساس رضایت تا انزوا و بیمیلی سیاسی) و پيامدها (بسط همبستگی، انسجام اجتماعی و سیاسی، تقویت سرمایه اجتماعی، گسترش نشاط سیاسی- اجتماعی، مشارکت سیاسی فعال مردم، ایجاد حس اعتماد و خودباوری در زنان، استفاده حداکثری از توان نیروهای متخصص، توسعه سیاسی- اجتماعی، بالا رفتن امنیت اجتماعی- فرهنگی، بالا رفتن اعتماد- اجتماعی). همچنين مشارکت سیاسی زنان: فرصتها و چالشها به عنوان مقولۀ هسته احصا شد و در نهايت مدل پارادايمي مستخرج از دادهها تنظيم شد. يافته‌ها نشان داده است که مشارکت یا عدم مشارکت سیاسی زنان، بسته به شرایط اجتماعی، ساختاری و فردی متنوع است.
Political participation among women is a significant and dynamic concept. It fosters feelings of satisfaction, trust, and self-confidence among women in any society. This study aims to understand and analyze the barriers and opportunities for women’s political participation in Khorramabad city. The research employed a qualitative, grounded theory approach. To this end, in-depth and semi-structured interviews were conducted with 26 women from Khorramabad and university professors, selected through purposive sampling combined with snowball and maximum variation strategies. Data analysis yielded 95 initial codes, eight core categories, and one central category extracted through a systematic coding process: causal conditions (patriarchal atmosphere and male exclusivity, economic challenges: lack of economic empowerment, political apathy: perceiving politics as insignificant), contextual conditions (strengthening social capital: solidarity and political development, self-confidence: personal development and social status), intervening conditions (self-deprecation and personal weakness, lack of willpower, low self-esteem, challenges related to morale and determination), strategies (positive and negative, creating gender-equal opportunities for political participation, financial and social support, fostering a vibrant political atmosphere), attitudinal dimensions (ranging from willingness to participate and satisfaction to isolation and political apathy), and consequences (enhancing solidarity, social and political cohesion, strengthening social capital, promoting socio-political vibrancy, active public political participation, building trust and self-confidence in women, maximizing the use of skilled human resources, socio-political development, increasing socio-cultural security, and boosting social trust). Additionally, "women’s political participation: opportunities and challenges" emerged as the central category, and a paradigmatic model was developed from the data. The findings indicate that women’s political participation or lack thereof varies depending on diverse social, structural, and individual conditions.
Keywords: Women’s Participation, Political Dimensions, Participation Opportunities, Participation Threats, Grounded Theory.
Extended Abstract
Introduction
The importance of women’s political participation holds global significance and transcends specific geographical boundaries. It is a critical factor in the political development process of any society (see Akhondi et al., 2023; Vaezi & Hosseini, 2023; Raeisi et al., 2023; Siamian Gorji et al., 2021; Hussein & Jalal, 2024; Dauletova et al., 2022; Nayeem & Bhat, 2022; Kaston, 2022). In Iran, women’s political participation has consistently been influenced by the circumstances and contexts in which they find themselves. Amid significant political, social, and economic transformations across various spheres of life, women’s participation in all domains appears essential (Siamian Gorji et al., 2021, p. 20). In today’s world, one of the key indicators of a society’s level of development is the extent and nature of women’s participation in economic, social, and political life. Women constitute half of the human resources available in societies (Ghaderzadeh & Rezazadeh, 2019, p. 64). The United Nations Development Programme’s (2020) report on member states’ efforts to achieve gender empowerment and women’s political inclusion reveals that women’s presence in political arenas and power structures remains lower than men’s, potentially due to the patriarchal nature of political systems in Middle Eastern countries and customary or religious restrictions that hinder their prominent engagement across various fields (Mirsharkaran et al., 2021, p. 341; Palmer & Simon, 2005). A review of previous studies indicates that research on women’s political participation, particularly regarding opportunities and barriers, remains relatively limited and requires further scientific exploration. Accordingly, this section examines the most relevant prior research. Usman et al. (2024) conducted a study titled “The Role of Education and Skills in Increasing Women’s Participation in Population Policy,” employing a qualitative approach through literature review, policy analysis, and multiple interviews. Their findings highlight that education significantly enhances women’s access to information and knowledge necessary for decision-making in population policies. Hussein and Jalal (2024) investigated pathways to gender-based political empowerment and envisioned women’s political participation in Iraq. Their results suggest that the collapse of the Baath regime created a promising opportunity for women’s political involvement in Iraq.
Methods
This study utilized a grounded theory method Data were collected through semi-structured interviews, a method particularly compatible with grounded theory method. Initially, informal conversational interviews were conducted with participants’ consent to identify concepts and categories. The interviewees comprised women from Khorramabad and university experts. Once initial concepts and categories emerged, a general interview guide was used to pursue these elements further, aligning with theoretical sampling and the inherent nature of grounded theory. After the interviews’ general framework was shaped by concepts and categories, a set of open-ended questions was designed, continuing until theoretical saturation was achieved. These questions addressed the state of women’s political participation, facilitating factors, barriers, and proposed solutions. In this study, theoretical saturation was reached after 23 interviews, though interviews continued to 26 to ensure saturation. The primary data analysis structure in grounded theory relies on three coding stages: open coding, axial coding, and selective coding. Following these stages, the central issue was integrated into core categories, termed the main category. This main category, derived from all research categories, can be summarized in a few words while encompassing all identified concepts and categories.
Conclusion
Political participation, particularly among women, is a multifaceted issue of significance for every society, with various communities employing diverse strategies to encourage socio-political engagement (Ghaderzadeh & Rezazadeh, 2019, p. 64). Among the key causal conditions identified in the paradigmatic model are a patriarchal atmosphere and male exclusivity, economic challenges (ranging from lack of economic empowerment to insufficient financial support for women), and political apathy (perceiving politics as unimportant), reflecting the multidimensional nature of barriers to political participation. On one hand, social and cultural conditions indirectly create obstacles to women’s active participation in socio-political arenas; on the other, the absence of financial and economic support and their inability to compete economically with men reinforce feelings of exclusion, driving women toward political apathy and disinterest. These findings align with those of Akhondi et al. (2023), Hussein and Jalal (2024), Kaston (2022), Mirsharkaran et al. (2021), and Montazeri et al. (2021). Following the analysis of causal conditions, contextual conditions and foundations for fostering political participation were interpreted. The paradigmatic model highlights critical contextual factors such as strengthening social capital (solidarity and political development) and self-confidence (personal development and social status). These findings are consistent with studies by Kaston (2022), Siamian Gorji et al. (2021), and Mirsharkaran et al. (2021). Intervening conditions, referred to as aggravating or facilitating factors, also influence women’s political participation. One significant factor pertains to morale, willpower, and individual personality traits, such as self-deprecation, lack of self-belief, and perceiving men as superior in political matters. These factors reduce women’s political participation, fostering apathy and reluctance to play an effective role in the socio-political sphere. This aligns with findings from Akhondi et al. (2023), Siamian Gorji et al. (2021), and Mirsharkaran et al. (2021). Regarding strategies proposed by interviewees, both positive and negative approaches were identified. Structural and macro-level strategies include creating gender-equal opportunities for political participation, providing financial and social support, recognizing women’s political management capabilities, and fostering a vibrant political atmosphere, which guide society toward greater cohesion. Conversely, individual-level strategies indicate that some women adopt isolation and political indifference. The data suggest that implementing positive, structural strategies not only enhances political participation but also pulls women out of isolation and apathy, encouraging positive societal contributions. These results are consistent with Akhondi et al. (2023), Usman et al. (2024), Hussein and Jalal (2024), and Siamian Gorji et al. (2021). Ultimately, numerous positive outcomes arise from expanding women’s political participation. The cornerstone of comprehensive development lies in the participation of all societal segments, with women representing a significant portion of this capacity. Enhanced socio-cultural security and increased socio-political trust are just a fraction of the positive consequences of engaging women in political and social spheres.
References
Akhondi, M., et al. (2023) Pathology of women’s political participation in Tehran based on grounded theory. Women in Development and Politics, 21(4), 837–866.
Bagheri, M., et al. (2019) Investigating the relationship between political socialization and women’s political participation in Ahvaz using structural equation modeling. Journal of Women and Family Cultural-Educational Studies, 14(49), 55–85.
Dauletova, V., Hassan, H., & Zainab Hussain, Y. (2022) Political empowerment of women and the mediating role of political awareness: The case of Oman. Journal of International Women’s Studies, 23(1), 115–130.
Ghaderzadeh, O., & Rezazadeh, F. (2019) A study of women’s lived experiences and perceptions of participation in civil institutions. Journal of Sociology of Social Institutions, 6(14), 63–96.
Hussein, J. M. A., & Jalal, A. (2024) Gendered political empowerment in Iraq: Examining women’s engagement in the post-2003 political landscape. Al-Burhān: Journal of Qurʾān and Sunnah Studies, 8(1), 122–145.
Kaston, E. (2022) Structural Challenges to Women’s Political Representation: The Cases of Lebanon and Tunisia (Doctoral dissertation).
Mirsharkaran, Y., et al. (2021) Presenting a grounded theory model of women’s political participation in Iran. Women and Family Socio-Legal Research, 9(1), 340–369.
Montazeri, M., et al. (2021) Gender analysis of students’ attitudes toward women’s active political participation. Journal of Women’s Socio-Psychological Studies, 19(4), 170–204.
Nayeem, N., & Bhat, J. A. (2022) Representation of women in Indian politics. Journal of Psychology and Political Science (JPPS), 2(01), 19–25.
Palmer, B., & Simon, D. (2005) Breaking the Glass Ceiling of Women’s Politics and Parliamentary Elections. Translated by Zahra Pishgahifard & Mohammad Zahdigharpour. Islamic Azad University, Science and Research Unit.
Raeisi, S., et al. (2023) A study of Baloch women’s political participation with regard to social stratification in the Balochistan region. Women in Development and Politics, 21(1), 83–112.
Siamian Gorji, Z., et al. (2021) Qualitative analysis of the impact of socio-cultural and motivational factors on women’s political participation in Tehran. Social Research Scientific Journal, 12(48), 19–39.
United Nations Development Programme. (2020) Human Development Perspectives: Tackling Social Norms, A Game Changer for Gender Inequalities. Retrieved July 8, 2021, from http://hdr.undp.org/sites/default/files/hd_perspectives_gsni.pdf
Usman, M., Muhammad, R., & Lestari, A. E. (2024) The role of education and skills in increasing women’s participation in population policy. KnE Social Sciences, 65–73.
Vaezi, H. S., & Hosseini, A. (2023) Analysis of women’s presence in political positions in the contemporary world and Iran (from the third decade of the 21st century). Women in Development and Politics, 21(1), 165–190.
آخوندی، مهدیه و دیگران (1402) «آسیب‌شناسی مشارکت سیاسی زنان شهر تهران بر اساس نظریۀ زمینهای»، زن در توسعه و سیاست، سال بیست¬ویکم، شماره 4، صص 837-866.
ابراهیمی، سارا و دیگران (1399) «شناسایی خلأهای بنیادی و راهبردی در حوزه مشارکت اجتماعی، سیاسی زنان پس از انقلاب اسلامی»، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، سال سوم، شماره 2، صص 264-291.
ابوت، پاملا و کلر والاس (1387) جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی.
باقری، معصومه و دیگران (1398) «بررسی رابطه جامعه‌پذیری سیاسی با مشارکت سیاسی زنان شهر اهواز با رویکرد الگوسازی معادله ساختاری»، نشریه فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده، دوره چهاردهم، شماره 49، صص 55-85.
پناهی، محمدحسین (1386) جامعه‌شناسی مشارکت سیاسی زنان، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.
پناهی، محمدحسین و سمیه سادات بنی‌فاطمه (1393) «فرهنگ سیاسی و مشارکت سیاسی زنان»، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره بیست¬ودوم، شماره 68، صص 35-78.
پیشگاهی‌فرد، زهرا و محمد زهدی‌پور (1389) «بررسی جایگاه و نقش زنان خاورمیانه در مشارکت سیاسی»، فصلنامه زن در جامعه، دوره اول، شماره 1 (پیاپی 1)، صص 25-44.
رییسی، سیما و دیگران (1402) «مطالعۀ مشارکت سیاسی زنان بلوچ با توجه به قشربندی اجتماعی منطقۀ بلوچستان»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره بیست¬ویکم، شماره 1، صص 83-112.
صیامیان گرجی، زهرا و دیگران (1400) «تحلیل کیفی تأثیر عوامل فرهنگی اجتماعی و انگیزشی بر مشارکت سیاسی زنان شهر تهران»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش اجتماعی، دوره دوازدهم، شماره 48 (پیاپی 48)، صص 19-39.
قادرزاده، امید و فاطمه رضازاده (1398) «مطالعه تجربه زيسته و درک زنان از مشارکت در نهادهاي مدني»، نشریه جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دوره ششم، شماره 14، صص 63-96.
قادرزاده، امید و حجت الله یوسفوند (1391) سنجش عوامل جامعه‌شناختی مؤثر در مشارکت مدنی زنان، زن در توسعه سیاست (پژوهش زنان)، دوره 10، ش 4، پیاپی 39، صص 101-126 منتظری، مریم و دیگران (1400) «تحلیل جنسیتی نگرش دانشجویان نسبت به مشارکت سیاسی فعال زنان«، فصلنامه مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال نوزدهم، شماره 4، صص 170-204.
میرشکاران، یحیی و دیگران (1400) «ارائه الگوی داده ¬بنیاد مشارکت سیاسی زنان در ایران»، پژوهشهای انتظامی- اجتماعی زنان و خانواده، دوره نهم، شماره 1، صص 340-369.
واعظی، هدی‌السادات و علی حسینی (1402) «تحلیل وضعیت حضور زنان در مناصب سیاسی در جهان معاصر و ایران (از دهۀ سوم قرن بیستویکم) »، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره بیست¬ویکم، شماره 1، صص 165-190.
Dahl, R. A. (1984) Modern political Analyze. New Jersy Press.
Dauletova, V., Hassan, H., & Zainab Hussain, Y. (2022) Political Empowerment of Women and the Mediating Role of Political Awareness: The Case of Oman. Journal of International Women's Studies, 23(1), 115-130.
Hussein, J. M. A., & Jalal, A. (2024) Gendered political empowerment in iraq: examining women's engagement in the post-2003 political landscape. Al-burhān: journal of qurʾān and sunnah studies, 8(1), 122-145.
Kaston, E. (2022) Structural Challenges to Women’s Political Representation: The Cases of Lebanon and Tunisia (Doctoral dissertation). Lipset, S.M. (1963) Political Man: The social Bases of Politics. New York: University Press.
Mukarom, Z. (2022) Political Communication Strategies to Increase the Opportunity of Women's Political Representation in Indonesian Parliament. Journal of International Women's Studies, 23(1), 30.
Nasiri, f., & beheshtirad, r. (2015) Investigating the role of the glass ceiling on perceived organizational justice reduction (a case study of female staff of urmia university). Women's studies sociological and psychological, 12(4), 149-172. Doi: 10.22051/jwsps.2015.1498.
Nayeem, N., & Bhat, J. A. (2022) Representation of Women in Indian Politics. Journal of Psychology and Political Science (JPPS) ISSN 2799-1024, 2(01), 19-25.
Palmer, b., & Simon, d. (2005) Breaking the glass ceiling of women's politics and parliamentary elections. Translators: Zahra Pishgahifard Mohammad Zahdigharpour. Publisher: Islamic Azad University, Science and Research Unit. (In Persian).
United Nations Development Programme (2020) Human Development Prespectives Tackling Social Norms, A game changer for gender inequalities. Retrived on July 8, 2021, from http://hdr.undp.org/sites/default/files/hd_perspectives_gsni.pdf.
Usman, M., Muhammad, R., & Lestari, A. E. (2024) The Role of Education and Skills in Increasing Women's Participation in Population Policy. KnE Social Sciences, 65-73.
Zubair, M. (2021) Causes of Low Women Political Participation: A Case Study of Dhurnal, Dholar (Chakwal) and Laliani (Sargodha). Pakistan Review of Social Sciences (PRSS), 2(1), 37-69.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره یازدهم، بهار 1403: 113-85
تاريخ دريافت: 23/08/1403
تاريخ پذيرش: 18/10/1403
نوع مقاله: پژوهشی
فرصتها و تهدیدهای مشارکت سیاسی زنان شهر خرمآباد
کرمالله جوانمرد1
چکیده
مشارکت سیاسی در میان زنان، مقولهای مهم و پویاست. این مفهوم، احساس رضایت، حس اعتماد و خودباوری را در میان زنان برای هر جامعه به ارمغان می‌آورد. هدف اين پژوهش، فهم و تحلیل موانع و فرصتهای مشارکت سياسي زنان در شهر خرمآباد است. روش پژوهش، کیفی بوده، داده‌بنیاد انجام شده است. به اين منظور با 26 زن شهر خرمآباد و اساتید دانشگاهی با روش نمونه‌گيري هدفمند و ترکيبي از استراتژي‌هاي گلوله برفي و حداکثر تغييرات انتخاب، مصاحبه‌هاي عميق و نيمه‌ساختاريافته انجام شد. پس از تحليل دادهها، 95 کد اوليه، هشت مقوله محوري و يک مقوله هسته از خلال نظام کدگذاري دادهها استخراج شد: شرايط علّي (اتمسفر مردسالارانه و انحصارطلبی مردانه، چالشهای اقتصادی: عدم توانمندیهای اقتصادی، بیمیلی سیاسی: بی‌اهمیت دانستن امر سیاسی)، شرايط زمينهاي (تقویت سرمایه اجتماعی: همبستگی و توسعه سیاسی، خودباوری: توسعه فردی و منزلت اجتماعی)، شرايط مداخلهگر (خودکمبینی و ضعف شخصی، ضعف اراده، نداشتن اعتماد به نفس، چالشهایی از جنس روحیه و اراده)، استراتژي‌ها (مثبت و منفی، خلق فرصتهای برابر جنسیتی برای مشارکت سیاسی، حمایتهای مالی و اجتماعی، ایجاد فضای نشاط سیاسی)، ابعاد رویکردی (از میل به مشارکت و احساس رضایت تا انزوا و بیمیلی سیاسی) و پيامدها (بسط همبستگی، انسجام اجتماعی و سیاسی، تقویت سرمایه اجتماعی، گسترش نشاط سیاسی- اجتماعی، مشارکت سیاسی فعال مردم، ایجاد حس اعتماد و خودباوری در زنان، استفاده حداکثری از توان نیروهای متخصص، توسعه سیاسی- اجتماعی، بالا رفتن امنیت اجتماعی- فرهنگی، بالا رفتن اعتماد- اجتماعی). همچنين مشارکت سیاسی زنان: فرصتها و چالشها به عنوان مقولۀ هسته احصا شد و در نهايت مدل پارادايمي مستخرج از دادهها تنظيم شد. يافته‌ها نشان داده است که مشارکت یا عدم مشارکت سیاسی زنان، بسته به شرایط اجتماعی، ساختاری و فردی متنوع است.
واژه‌های کلیدی: مشارکت زنان، ابعاد سیاسی، فرصتهای مشارکت و تهدیدهای مشارکت و زنان خرمآباد.
مقدمه
اهمیت مشارکت سیاسی زنان، حساسیت و اهمیت جهانی دارد و نمیتوان محیط جغرافیایی خاصی برای آن در نظر گرفت. موضوع مشارکت سیاسی زنان، امری بااهمیت در فرایند توسعۀ سیاسی هر جامعه محسوب میشود (ر.ک: آخوندی و دیگران، 1402؛ واعظی و حسینی، 1402؛ رییسی و دیگران، 1402؛ صیامیان گرجی و دیگران، 1400؛ Hussein & Jalal, 2024; Dauletova et al, 2022; Nayeem & Bhat, 2022; Kaston, 2022).
در ایران، مشارکت سیاسی زنان همواره تابعی از عوامل و موقعیتی که در آن قرار داشته‌اند بوده است. در پی تحولات مهم سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و عرصههای گوناگون زندگی، مشارکت زنان در تمامی عرصه‌ها، ضروری به نظر می‌رسد. مشارکت سیاسی زنان، بخشی از قالب گفتمانی است که در فضای رقابتهای انتخاباتی ریاست‌جمهوری در جامعه ایران شکل گرفته، منجر به تهییج افکار عمومی میشود. میزان مشارکت شهروندان در انتخابات، یکی از شاخصهای میزان مشروعیت و مقبولیت نظام سیاسی در بسیاری از کشورهاست. حکومتها بر حضور حداکثری مردم در انتخابات تأکید میکنند. حکومتی که بتواند بیشترین مشارکت در انتخابات را جلب کند، نه‌تنها در عرصۀ داخلی، بلکه در عرصۀ بین‌المللی نیز می‌تواند موضعی مقتدرانه داشته باشد. مشارکت حداکثری مردم در انتخابات، بستری برای اعتماد به نفس مسئولان سیاسی و منتخب آن مردم فراهم میکند که بتوانند در ادارۀ امور کشور، رأی مردم را پشتیبان تصمیم‌های خود بدانند (صیامیان گرجی و دیگران، 1400: 20).
موضوع مشارکت سياسي زنان در کشورهاي در حال توسعه، پديدهای پيچيده است و به پويايي و توسعۀ نظام‌هاي سياسي مربوط مي‌شود. سطح مشارکت سياسي شهروندان، نشان‌دهنده نظام سياسي توسعه‌يافته يک کشور يا دولت است. توسعۀ نظام‌هاي سياسي در يک ملت به ميزان مشارکت سياسي شهروندان آن بدون تفاوت جنسيتي بستگي دارد (آخوندی و دیگران، 1402؛ Mukarom, 2022: 280). گزارش اخير شکاف جنسيتي جهاني (مشارکت سياسي زنان) نشان مي‌دهد که اگر مسير فعلي در جهان حفظ شود، براي اروپاي غربي، 4/54 سال ديگر و براي کشورهاي جنوب آسيا، 5/71 سال طول خواهد کشيد تا شکاف جنسيتي را کاهش دهند (ر.ک: UNDP, 2020).
در دنیای امروز، یکی از شاخصهای مهم در سنجش اندازۀ توسعه‌یافتگی جوامع، چند و چون مشارکت زنان در زندگی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آنهاست. زنان به عنوان نیمی از نیروی انسانی موجود در جوامع محسوب می‌گردند که خود یکی از مهم‌ترین منابع توسعهاند. زنان ایرانی علی‌رغم محدودیتهای اجتماعی و فرهنگی، از نقشهای سنتی خود فاصله گرفته، تمایل بیشتری به مشارکت اجتماعی و سیاسی از خود نشان دادهاند. تجربۀ توسعه در کشورهای مختلف نشان میدهد که بدون مشارکت فعال زنان و لحاظ نمودن دیدگاه آنان در سطوح مختلف تصميم‌گیری، توسعۀ پایدار محقق نمی‌گردد. هرچند شاخصهای مربوط به مشارکت زنان در سال‌های اخیر رشد یافته است، شواهد و قرائن نشان میدهد که متناسب با ارتقای سطح تحصیلات، ادغام اجتماعی و مشارکت زنان در عرصههای مختلف اقتصادی، اجتماعی، مدنی و مدیریتی، رشد چندانی نداشته است (قادرزاده و رضازاده، 1398: 64؛ قادرزاده و یوسفوند، ۱۳۹۱: ۱۰۲).
ناگفته پیداست که در دهه‌های اخیر بر شمار زنانی که در جستوجوی پست‌های مدیریتی و رده‌های بالای سازمانی بوده‌اند افزوده شده است، ولی هنوز هم نسبت حضور زنان شاغل در رده‌های سازمانی بالا در اقلیت است (Nasiri & beheshtirad, 2015: 150). زنان ایرانی که از انقلاب مشروطه، دارای نقش فعالی در حرکت‌های سیاسی و اجتماعی بودند، در روند پیروزی انقلاب اسلامی سال ۵۷ و به ثمر نشستن آن نیز نقشی بسزا ایفا کردند. مشارکت زنان در دوران جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، با حضور مستقیم در خط مقدم جبهه‌ها و پشتیبانی‌های همهجانبه در پشت جبهه، انکارناپذیر است؛ چراکه در این دوره‌های ویژه تاریخی، زمینه‌هایی مساعد برای افزایش مشارکت داوطلبانه آنها در جریان‌های سیاسی و اجتماعی کشور فراهم شده بود. ملاحظه میشود که زنان، نقش فعال و سازنده‌ای در شکل‌گیری و نهادینه شدن روند انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی داشته‌اند؛ ولی آنچنان که شایسته است از سهم متناسب در ساختار قدرت سیاسی برخوردار نشده‌اند و در مواضع و تصمیم‌گیری‌ها و مناصب قدرت، حضوری کمرنگ دارند.
گزارش دفتر توسعه انسانی سازمان ملل متحد (۲۰۲۰) از اقدامات کشورهای عضو، درباره میزان پایبندی و اهتمام دولت‌ها در زمینه تحقق اهداف برنامه‌های توانمندسازی جنسیتی و مشارکت‌دهی زنان در سیاست نشان میدهد که حضور زنان در عرصۀ سیاسی و ساختار قدرت، پایین‌تر از مردان است که شاید مهم‌ترین علت آن، مردسالارانه بودن ساختار سیاسی کشورهای خاورمیانه و محدودیتهای عرفی و شرعی باشد که مانع از حضور پررنگ و چشمگیر زنان در عرصههای گوناگون میشود. مهم‌تر از همه، طرز نگرش جامعه درباره حضور و فعالیت زنان در عرصههای مختلف، میزان مشارکت زنان را تحت تأثیر قرار میدهد (میرشکاران و دیگران، 1400: 341؛ Palmer & Simon, 2005). مشارکت سیاسی به ویژه مشارکت زنان، توجه دولت‌ها را به خود جلب کرده است و یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین عوامل برقراری وفاق، اقتدار و ضریب امنیت ملی به‌شمار میرود. هر دولتی که بتواند همکاری و همدلی کل ظرفیت جامعه را به‌دست آورد، در جامعه بین‌الملل از اعتبار و موقعیت بالاتری برخوردار است.
سطح تحلیل و نگاه علمی پژوهش حاضر، رویکردی از نوع تلفیق ساختار و عاملیت است؛ برای بررسی موانع و فرصتهای مشارکت سیاسی زنان، این موضوع را صرفاً امری فردی یا ساختاری ندانسته، به دنبال شناسایی ریشههای اجتماعی و فردی آن است. پدیده و موضوعات زیادی که مشارکت سیاسی زنان، تنها یکی از این مسائل است، موضوعات پیچیدهای هستند که ریشة فردی و ریشة اجتماعی را توأمان دارند و باید با رویکردی تلفیقی از ساختار و عاملیت به آن پرداخته شود. مسئله اصلی در پژوهش حاضر، مشارکت سیاسی زنان، فرصتها و تهدید‌هایی است که به دنبال آن است. هرچند فرصتها اهمیت دارد، ممکن است تهدید‌هایی به دنبال داشته باشد. بنابراین در این پژوهش، محقق درصدد آن است که مسئله را به‌نوعی به چالش بکشاند.
پیشینه پژوهش
بررسی و مرور پژوهشهای پیشین بیانگر آن است که مطالعات حوزۀ مشارکت سياسي زنان به‌ویژه بررسی فرصتها و موانع، نسبتاً اندک بوده، همچنان نياز به بررسی‌های علمی است. بر این اساس تلاش شده تا مرتبط‌ترين پيشينۀ پژوهشي با موضوع مرور شود. همچنين بیشتر مطالعات حوزۀ مشارکت سياسي با تمرکز بر چرايي (و در نتيجه مبتني بر روش‌شناسي کمّي) است و کمتر پژوهش‌هايي را می‌توان بررسی نمود که با پارادایم تفسیری و روش‌هاي کيفي به دنبال بررسی موانع و فرصتهای مشارکت سیاسی زنان باشد.
عثمان و همکاران2 (2024) پژوهشی را با عنوان «نقش آموزش و مهارت در افزایش مشارکت زنان در سیاست‌های جمعیتی» انجام دادهاند. این تحقیق از رویکرد کیفی با انجام مرور ادبیات و تحلیل سیاست‌های جمعیتی مرتبط و همچنین مصاحبههای متعدد استفاده کرده است. نتایج نشان میدهد که آموزش، نقش مهمی در افزایش دسترسی به اطلاعات و دانش مورد نیاز در تصمیم‌گیری‌های مربوط به سیاست‌های جمعیتی در میان زنان دارد. علاوه بر آموزش، مهارت‌ها نیز نقش بسزایی در افزایش مشارکت زنان در سیاست‌های جمعیتی دارد. ارتباطات مؤثر و رهبری در تأثیرگذاری بر اجرای موفقیت‌آمیز سیاست جمعیت، ضروری است. بنابراین آموزش و مهارت، نقش مهمی در افزایش مشارکت زنان در سیاست‌های جمعیتی دارد. برای دستیابی به توسعۀ پایدار، تقویت تلاش‌ها برای بهبود دسترسی زنان به آموزش و مهارت‌های مرتبط، مهم است و اقدامات حمایتی قوی و فراگیر از سیاست نیز باید برای تشویق مشارکت زنان در تصمیم‌گیری‌های مربوط به سیاست‌های جمعیتی ارائه شود.
حسین و و جلال3 (2024) در پژوهش خود به دنبال بررسی راههای توانمندسازی سیاسی جنسیتی زنان و طراحی چشم‌انداز مشارکت سیاسی زنان در کشور عراق بودند. هدف از انجام این مقاله، بررسی مشکلات و موانع مشارکت سیاسی زنان در کشور عراق بود. یافتههای پژوهش نشان میدهد که پس از فروپاشی دولت بعث، فرصتی نویدبخش برای حضور زنان در عرصۀ سیاسی در کشور عراق پدید آمده است. در نتیجه شهروندان زن عراقی به درجه چشمگیری از مشارکت سیاسی دست یافته‌اند و نقش‌هایی را در حوزه‌های دولتی و پارلمانی به دست آورده‌اند. علی‌رغم شرایط به‌وجودآمده، زنان در عراق هنوز با موانعی مختلف ناشی از عوامل قبیله‌ای، فرقه‌ای، عرفی و قانونی مواجه هستند که عمدتاً تحت تأثیر ایدئولوژی‌های مردسالارانه و فرقه‌ای حاکم است.
کاستون4 (2022) در پایان‌نامه خود با عنوان «چالشهای ساختاری نمایندگی سیاسی زنان در لبنان و تونس» بیان داشته است که تعداد زنان در مقایسه با مردان در این دو کشور در اجرای پست‌های مدیریتی در رده پایین‌تری قرار داشته است. تجزیه و تحلیل مصاحبههای انجامشده نشان داده شده است که عامل پدرسالاری به عنوان یک سیستم رفتاری سرکوبگر، نقشی کلیدی ایفا میکند. این سیستم، تجربهها و واقعیت‌های زیسته زنان را به‌شدت تحت تأثیر خود قرار داده است. مردانی که با این سیستم، جامعه‌پذیر شده‌اند، این الگوی رفتاری را با خود به سیستم حزبی و انتخاباتی منتقل میکنند. در نتیجه زنان حتی خارج از خانه و خانواده خود با رفتارهای پدرسالارانه مواجه خواهند شد. ساختارهای سیاسی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا با توجه به ساختار پدرسالارانه خود، فضای مناسبی را برای فعالیت زنان در نقشهای سیاسی تأثیرگذار به وجود نمی‌آورد و اگر زنی در این نقش‌ها نیز قرار بگیرد، در راستای بهبود تصویر مردانۀ رهبران است. به طور کلی تغییرات ساختاری از جمله اختصاص سهمیه نمایندگی به زنان در شکستن این ساختار مردسالارانه می‌تواند تأثیرگذار باشد.
«علل کاهش مشارکت سیاسی زنان»، عنوان پژوهشی است که زبیر5 (2021) با هدف بررسی دلایل پایین بودن مشارکت سیاسی زنان و ممنوعیت رأی دادن زنان در ایالت سارگوده6 پاکستان انجام داده است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحقیق کیفی به انجام رسیده و جامعه نمونه‌ای آن، متشکل از پانزده زن و پنج کارشناس مدنی است که با استفاده از روش گلوله برفی انتخاب شده و مورد مصاحبههای نیمه‌ساختاریافته قرار گرفته‌اند. یافته‌ها نشان میدهد که به دلیل وجود تبعیض جنسیتی، تفسیرهای مذهبی، وجود افکار جمعی در زمینه ممنوعیت رأی دادن زنان، مسائل قانونی مربوط به ثبت‌نام رأی‌دهندگان، پایین بودن سطح سواد، فقدان آموزش مدنی و دوری مراکز رأی‌دهی، از دلایل اصلی پایین بودن سطح مشارکت سیاسی زنان است.
نتایج پژوهش آخوندی و همکاران (1402) با عنوان «تحليل وضعيت مشارکت سياسي زنان در شهر تهران» نشان داده است که زنان در مشارکت سياسي، عاملان و کنشگراني فعال بوده‌اند و دست به کنش‌هاي مبتني بر زمينه‌هاي سياسي مي‌زنند؛ کنشي از نوع مشارکت که با شناسايي موانع و عوامل تسهيل‌گر ميتواند راه‌گشاي مشارکت سياسي فعال آنان به عنوان شهرونداني اثرگذار در حوزه سياست بدل گردد.
کرمی و همکاران (1401)، پژوهشی با عنوان «بررسی استراتژیهای زنان ایرانی جهت ورود به عرصه سیاست و مواجهه با امر سیاسی» انجام دادهاند. هدف این پژوهش، فهم این استراتژیها از منظر زنان است. بر اساس نتایج این پژوهش، چهار گونه استراتژی مقاومت جنسیتی جسورانه، بی‌عملی منتظرانه، سیاست‌ورزی زنانه (استراتژی نرم) و عزلت‌گزینی مأیوسانه به دست آمده است. از این‌رو می‌توان گفت که با توجه به تفاوت شیوۀ آگاهی و منشأ آن در افراد، گزینش استراتژی و راهبرد نیز در میان زنان متفاوت است و به دنبال آن، تکثری از الگوهای عاملیت و سوژگی زنان در میدان سیاست وجود دارد. علاوه بر این نتایج پژوهش بیانگر دو نکته مهم است: 1- حساسیت‌های جنسیتی و کنشگری سیاسی زنان به هم پیونده خورده و جدایی‌ناپذیرند. 2- جنسیت را می‌توان به عنوان یکی از بردارهای تعیینکننده کنشگری سیاسی در عرصۀ خرد و کلان دانست.
نتایج پژوهش صیامیان گرجی و همکاران (1400) با عنوان «تحلیل کیفی تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و انگیزشی بر مشارکت سیاسی زنان شهر تهران» نشان داده است که عوامل زمینهای، بيشترين نقش را در مشاركت سياسي زنان دارد. پس از آن به ترتيب عوامل درونانگيزه، تطميعي، دوربرد، باورها و ارزش‌ها، جامعه‌پذیری و اعتماد اجتماعي، شرايط خانوادگي و اشاعه مفاهيم فرهنگي- اجتماعي قرار میگیرد.
میرشکاران و همکاران (1400) در پژوهش خود با عنوان «ارائه الگویی پارادایمی از مشارکت سیاسی زنان در ایران در سطح نخبگان»، موانع مشارکت سیاسی زنان در ایران را در شش بخش موانع اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، روانشناختی و فقهی- حقوقی طبقه‌بندی کردند. به طور کلی مشارکت سیاسی زنان تحت تأثیر عوامل گوناگونی است که این عوامل در شرایط علّى زمینهای و مداخله‌ای طبقه‌بندی میشود.
منتظری و همکاران (1400) در پژوهش خود با عنوان «تحلیل جنسیتی نگرش دانشجویان نسبت به مشارکت سیاسی فعال زنان» معتقدند که طی فرایند اجتماعی شدن، برخی نگرش‌ها و باورها در افراد درونی میشود و در مناسبت‌های اجتماعی و سیاسی، همسو با فرهنگ حاکم، رفتار مورد انتظار بروز مییابد. یافته‌ها نشان داد که بین متغیر پایگاه اجتماعی- اقتصادی و نگرش نسبت به مشارکت فعال زنان، ارتباط معناداری وجود ندارد و از میان متغیرهای تأثیرگذار بر نگرش دانشجویان نسبت به مشارکت سیاسی فعال زنان، متغیرهایی چون احساس اثربخشی سیاسی وجود کلیشه‌های جنسیتی، باور به مردسالاری و سقف شیشه‌ای، بیشترین تأثیر را نشان دادند و تحلیل جنسیتی بر اثرگذاری موارد یادشده در میان دانشجویان زن، بیش از دانشجویان مرد تأکید داشت. حضور اندک زنان در عرصه سیاست می‌تواند ناشی از جامعه‌پذیری سیاسی باشد که سیاست را امری مردانه تلقی کرده، زنان را به حاشیه رانده است.
بر اساس نتایج تحقیقات کیفی و داده‌های بهدستآمده از پژوهش محققان داخلی و خارجی، حضور و مشارکت سیاسی زنان بر اساس جامعه‌پذیری سیاسی باید شکل گیرد؛ هرچند بزرگ‌ترین مانع هم در این مسیر ممکن است مردان باشند، مشارکت سیاسی زنان، اثربخشی خود را هم به دنبال خواهد داشت.
چارچوب مفهومی
در این بخش با پرداختن به مفاهیم حساس مورد ارتباط با موضوع تحقیق و ديدگاه‌هاي موجود، بخشی از مفاهیم پیونددهنده تحلیل با زمینه پژوهش مرور شده است. به دلیل ماهیت کیفی تحقیق، نظریه و نظم‌دهی مفهومی تابع آن پس از جمع‌آوری دادهها و انجام بخش اکتشافی از دل کار بیرون می‌آید. در واقع هدف استفاده از مفاهیم در اين پژوهش، ابتدا تنها به عنوان راهنمايي برای مفهوم‌سازی و حساسيت نظري است و به دنبال ذهنيتي برساخته از نظريه برای جمع‌آوری اطلاعات از پيش تعیینشده نيست؛ زيرا ماهيت پژوهش اکتشافی، ورود به ميدان تحقیق با ذهنيتي باز است.
دانشمندان جامعه‌شناسی و علوم سیاسی برای تبیین مشارکت سیاسی، نظریههای مختلفی مطرح کردهاند که در این پژوهش، ما به بررسی کلی نظریههای روانشناختی، اجتماعی- اقتصادی، ساختاری- کارکردی، فیمینیستی، پدرسالاری- مردسالاری و اجتماعی شدن می‌پردازیم.
نظریههای روانشناختی، مشارکت سیاسی پایین زنان را به ویژگی‌های روانی آنان نسبت می‌دهند که خود متشکل از نظریههایی چون محافظه‌کاری، بی‌علاقگی، وظیفه شهروندی، اثربخشی و اعتماد سیاسی، عقلانی یا سودمندی مشارکت سیاسی نزد زنان است (ر.ک: پناهی، 1386؛ Dahl, 1984).
بر اساس نظریههای اقتصادی- اجتماعی، موقعیت و وضعیت اجتماعی و اقتصادی افراد مانند جنسیت، سن، تحصیل، شغل، طبقه، درآمد، میزان دسترسی به اطلاعات و ارتباط اجتماعی و مذهبی، فرهنگ سیاسی محیط، اجتماعی شدن سیاسی، عوامل محیطی، مذهب و ایدئولوژی تعیینکننده میزان مشارکت سیاسی افراد در فعالیت‌های سیاسی در هر سطحی است (ر.ک: میرشکاران و دیگران، 1400؛ Lipset, 1963).
در نظریههای کارکردی و ساختاری، نظام اجتماعی از بخش‌ها و عناصر مرتبطی تشکیل شده است که هر بخش در ارتباط با بخش‌های دیگر قرار دارد. چنین مجموعه متشکلی به دنبال حصول نوعی تعادل و توازن است که به حفظ و بقای بخش دیگر کمک کند. از طرفی، هر تغییری در یک بخش از نظام اجتماعی به واسطه ارتباط قوی آن با بخش‌های دیگر، به آن بخش‌ها و اجزا انتقال مییابد و کل مجموعه را دستخوش تغییر و بی‌ثباتی می‌سازد (ر.ک: پناهی و همکار، 1393).
نظریههای فمینیستی از دیگر نظریههایی است که در این پژوهش در تبیین مشارکت سیاسی زنان به کار میرود. دیدگاه‌های فمینیسم که به شکلی علمی سعی در تبیین و توجیه تبعیض و نابرابری اجتماعی دارد، به دنبال رهایی زنان از محنت و رنج‌هایی بود که آنها را در ساختاری با عنوان «مردسالاری» در جوامع تعبیر میکنند و از سوی دیگر، تحولی نظری در جامعه‌شناسی رسمی و خصلت یک‌سویه جنسیتی حاکم بر آن نیز به شمار می‌رفت (ر.ک: ابوت و والاس، ۱۳۸۷).
از نظر فمینیست‌ها، ایدئولوژی در نگاهداشت رابطۀ اجتماعی تسلط و تابعیت، نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا میکند و با شیوه‌های مختلف، سعی در کم‌ارزش جلوه دادن فعالیت‌های تولیدی زنان میکند. با بی‌اهمیت جلوه دادن برخی از فعالیت‌های زنان مانند خانه‌داری، آرمانی ساختن برخی از فعالیت‌های دیگر مانند وظیفه مادری تاحدی که دیگر قابل تشخیص نباشد، ایدئولوژی رابطه اجتماعی تسلط مرد و تابعیت زن، تثبیت میشود. از نظر واضعان این نظریه، ازدواج، شرایط کاری همسر، ضرورت‌ها و نیازهای پیش‌بینی‌ناپذیر تربیت کودکان، طلاق، بیوگی و اشتغال در مشاغل ناپایدار، امکان انتخاب راهی مشخص و پیش‌بینی‌شده را از آنان سلب میکند. آنها به جای آنکه با کنش‌های خودخواسته‌شان، موقعیت‌ها را با زندگی هدف‌دارشان منطبق کنند، تنها می‌توانند در برابر این موقعیت‌ها از خود واکنش نشان دهند. اساساً زنان، کنش‌های متقابل بسیار متغیری را تجربه میکنند که با کنش‌های متقابل دائمی مردان متفاوت است. مردان در کنش متقابل با زنان به فعالیت زنان، معناهایی را نسبت می‌دهند که از ساختار کلان ایدئولوژی جنسیتی سرچشمه میگیرد. از این‌رو آنها در تفسیر فعالیت زنان با رویکردی مبتنی بر بررسی فارغ از تعصب درباره موقعیت زنان یا هرگونه سنخ‌بندی سطح کلان دیگر عمل نمی‌کنند (ر.ک: پیشگاهی فرد و زهدی‌پور، ۱۳۹۸).
مارتين لیپست7 (۱۹۶۳) در کتاب «انسان سیاسی؛ بنیان‌های اجتماعی سیاست» به واکاوی زمینههای اجتماعی مشارکت سیاسی به طور عام و مشارکت انتخاباتی و رفتار رأی‌دهی به طور خاص می‌پردازد. او با اتکا به داده‌های مشارکت انتخاباتی در کشورهایی چون آلمان، سوئد، آمریکا، نروژ، به الگوهای چشمگیر مشابهی در مشارکت انتخابی دست یافت که بر بنیان‌های اجتماعی مشارکت دلالت دارد. بر مبنای دادهها، مردان بیشتر از زنان در انتخابات شرکت میکنند. افراد تحصیل‌کرده بیشتر از افراد با تحصیلات کمتر، ساکنان در شهر بیشتر از روستاییان، افراد واقع در ردة سنی ۳۵ تا ۵۵ سال، بیشتر از جوان‌ترها و سالخوردگان، افراد متأهل بیشتر از افراد مجرد، افراد با پایگاه اجتماعی بالاتر، بیشتر از افراد با پایگاه اجتماعی نازل‌تر، اعضای سازمان‌ها، بیشتر از افرادی که فاقد عضویت سازمانی هستند، در سیاست و انتخابات مشارکت دارند.
گرايش و عدم گرايش افراد به مشارکت سياسي از مفاهيم بسيار مهمی است که رابرت دال برای تبیین مشارکت سياسي زنان مطرح مي‌کند. در اينباره وي معتقد است که اگر ميزان اثربخشي سياسي بالا باشد، ميزان مشارکت سياسي نيز افزايش مي‌يابد و اگر ميزان اثربخشي سياسي پايين باشد، بي‌تفاوتي را به ارمغان مي‌آورد. به نظر وي، وقتي افراد تصور کنند آنچه انجام مي‌دهند، اثر قابل توجهي بر نتايج سياسي خواهد گذاشت، بيشتر در امور سياسي درگير مي‌شوند و بالعكس. اين مفهوم حساس نظري که از نوع روانشناسي سياسي در توضيح مشارکت سياسي است، درصدد است تا مشخص کند که چه عواملي سبب کناره‌گيري برخي مردم از سياست مي‌شود و چرا برخي بيش از ديگران، خود را در امور سياسي درگير مي‌کنند و مشارکت و حضور بيشتري دارند.
دال با استناد به يافته‌هاي بررسي‌هاي خود استدلال مي‌کند که طبقه يا قشر سياسي به دلايل زیر در فرايندهاي سياسي مداخله دارد:
1. براي پاداش يا مزاياي حاصل از آن، ارزش بسيار قائل است.
2. تصور مي‌کند راه‌هايي که به اين ترتيب ممکن است پيشِ روی او قرار بگيرد، مهم‌تر از راه‌هاي ديگر است.
3. مطمئن است حتماً ميتواند در نتايج تصميمها تأثيرگذار باشد.
4. معتقد است که اگر خودش خوب کار نکند، نتايج کارها براي او چندان رضايت‌بخش نخواهد بود.
5. درباره واقعه يا مسئله موردنظر، شناخت و مهارت کافي دارد يا حداقل فکر مي‌کند که از چنين آگاهيای برخوردار است.
6. معتقد است که براي پرداختن به عمل سياسي و ورود به عرصه سياست لازم نيست حتماً از موانع و سدهاي چنداني بگذرد (آخوندی و دیگران، 1402: 843؛ ابراهیمی و دیگران، 1399: 271).
انتخاب عاقلانه و منافع، از مفاهيم حساس ديگري است که مي‌توان بر اساس نظريه‌های آنتوني داونز8 در مشارکت سياسي زنان برداشت کرد. داونز در چارچوب مکتب انتخاب عاقلانه، تبييني تئوريک از رفتار رأي‌دهي مردم ارائه داده است که البته ميتواند به برخي انواع ديگر مشارکت سياسي نيز قابل تعميم باشد. هر رأي‌دهنده، بالقوه بر اساس محاسبۀ عقلاني عمل مي‌کند و در جريان مبارزۀ انتخاباتي با ارزيابي دولتي که بر سَر کار بوده و مقايسه آن با ادعاها و برنامه‌هاي احزاب مخالف و با در نظر گرفتن منافعي که انتظار مي‌رود از پيروزي اين يا آن حزب عايد شخص او شود، دست به گزينش مي‌زند. رأي‌دهندگان، انتخاب‌کنندگان عاقلي هستند که شرکت در انتخابات را وسيله‌اي براي تأمين منافع شخصي خود تلقي مي‌کنند. درست مانند کنشگري که در عرصه اقتصاد دست به مبادله مي‌زند. بنابراين در نظريه اقتصادي داونز که آن را رويکرد انتخاب عامه نيز مي‌نامند، سه مفروض مرتبط با هم درباره رفتار رأي‌دهي مشاهده مي‌شود:
1. تبيين عمل رأي دادن برحسب انگيزه‌ها و تصميم‌گيري‌هاي فردي (موضع فردگرايي روش‌شناختي)
2. عقلانيت افراد در تصميم‌گيري‌هاي سياسي
3. تمايل رأي‌دهندگان به محاسبه سود و زيان شخصي و عمل، به گونه‌اي که منافعشان از هزينه‌هايي که مي‌پردازند، بيشتر باشد (ابراهیمی و دیگران، 1399: 271).
روش پژوهش
در این پژوهش از روش داده‌بنیاد استفاده شده است. در مطالعات زمينهاي، جمع‌آوري و تحليل دادهها با يكديگر همراه مي‌شوند تا به پيدايش نظریۀ مستتر در دادهها كمك كنند. این روش را اولینبار اشتراوس و کوربین (1998) ابداع کردهاند (باقری و دیگران، 1398: 49). روش گردآوری دادهها، مصاحبه نیمه‌ساختار یافته بوده است. مصاحبه به طور خاصي با شيوههاي نظریه زمينهاي، تناسب دارد. در تحقیق حاضر در آغاز كار براي دستيابي به مفاهيم و مقولهها از رويكرد مصاحبۀ گفت‌وگويي غير رسمي با رضایت مشارکت‌کنندگان استفاده شد. مصاحبه‌شوندگان، زنان شهر خرمآباد و متخصصان دانشگاهی بوده‌اند.
پس از اينكه مفاهيم و مقولههاي اوليه آشكار شد، با استفاده از رويكرد راهنماي عمومي مصاحبه، مقولهها و مفاهيم در فرايند مصاحبه پيگيري شد. این کار در جهت نمونه‌گيري نظري نيز انجام مي‌شود و با ماهيت روش نظريه زمينهاي، سازگاري بالايي دارد. پس از اينكه خطوط كلي مصاحبهها به وسيله مفاهيم و مقولهها شكل گرفتند، به طراحي مجموعه سؤالات باز پرداختيم و اين فرايند تا مرحله اشباع نظري ادامه یافت. این سؤالات شامل پرسش‌هایی از وضعیت مشارکت سیاسی زنان، زمینههای تسهیل در مشارکت، موانع مشارکت، راهکارهای پیشنهادی و... میشود.
در این پژوهش، محقق پس از 23 مصاحبه به اشباع نظری رسیده و برای اطمینان از این اشباع، تعداد مصاحبهها را تا 26 مصاحبه ادامه داد. ساختار اصلي تحليل دادهها در نظریه زمينهاي بر مبناي سه شيوه كدگذاري است: کدگذاری باز9، کدگذاری محوری10 و کدگذاری گزینشی11. پس از انجام اين مراحل، مسئله اصلي و محوري در يکپارچگي، رسيدن به مقولههاي محوري است كه از آن با عنوان مقوله اصلي نام مي‌برند. مقوله اصلي از تمام مقولههای تحقيق استخراج شده است و ميتواند در چند كلمه خلاصه شود؛ به طوری که تمام مقولهها و مفاهيم بهدستآمده را پوشش دهد.
این پژوهش نیز مانند سایر تحقیقات کیفی، ادعای تعمیم دادن نتایج حاصله به سایر افراد جامعه یا تمامی زنان را نخواهد داشت؛ بلکه در جامعه آماری مورد نظر دارای قدرت تبیین‌کنندگی و فهم پیچیدگی‌های مسئله است. برای رعایت اخلاق پژوهشی از اسامی مستعار استفاده شده و تمامی اصول اخلاق پژوهشی از جمله گمنامی، رضایت از مصاحبه، رازداری و... رعایت شده است. پرسشهای مصاحبه برای اعتباریابی محتوایی به چند نفر (سه و چهار نفر متخصص) ارائه گردید و پس از توافق، تأیید شده است.
یافتههای پژوهش
برای ارائه تصویری ذهنی از مشارکت‌کنندگان، خلاصه‌ای از مشخصات زمینهای و کلی آنها در جدول (1) ارائه شده است. برای رعایت اصل اخلاقی محرمانه بودن اطلاعات، در بیان نقل‌قول‌های شرکت‌کنندگان از اسامی مستعار استفاده میشود.
جدول شماره 1: مشخصات جمعیت‌شناختی افراد مورد مصاحبه
ردیف | نام | سن | وضعیت اشتغال | تحصیلات |
1 | آمنه | 43 | شاغل (دولتی) | کارشناسیارشد |
2 | زهرا | 24 | غیر شاغل | کارشناسی |
3 | سمانه | 54 | مدرس دانشگاه | دکتری |
4 | فاطمه | 26 | شاغل (آزاد) | دیپلم |
5 | مرضیه | 49 | مدرس دانشگاه | دکتری |
6 | نازنین | 30 | شاغل (آزاد) | کارشناسی |
7 | فرحناز | 35 | شاغل | پزشک (دکترای تخصصی) |
8 | سعیده | 27 | شاغل (آزاد) | دیپلم |
9 | شادی | 42 | شاغل (دولتی) | کارشناسیارشد |
10 | مینا | 21 | غیر شاغل (دانشجو) | کارشناسی |
11 | الهه | 56 | شاغل (پژوهشگر) | دکتری |
12 | آزاده | 33 | شاغل (معلم) | کارشناسیارشد |
13 | حنا | 30 | غیر شاغل | دیپلم |
14 | عاطفه | 31 | شاغل (آزاد) | کارشناسی |
15 | بیتا | 24 | غیر شاغل (دانشجو) | کارشناسی |
16 | لیلا | 39 | شاغل (معلم) | کارشناسی |
17 | شقایق | 46 | مدرس دانشگاه | دکتری |
18 | زیبا | 24 | غیر شاغل (دانشجو) | کارشناسیارشد |
19 | رها | 20 | غیر شاغل (دانشجو) | کارشناسی |
20 | شهرزاد | 38 | شاغل (آزاد) | دیپلم |
21 | غزل | 47 | مدرس دانشگاه | دکتری |
22 | آزیتا | 21 | غیر شاغل (دانشجو) | کارشناسی |
23 | آیدا | 25 | غیر شاغل | کارشناسی |
24 | بهنوش | 37 | شاغل (آزاد) | دیپلم |
25 | پروین | 62 | غیر شاغل | زیر دیپلم |
26 | پوران | 60 | بازنشسته فرهنگی | دیپلم |
این تحقیق که به مدت بیش از نه ماه به طول انجامیده، برخی از موانع و فرصتهای مشارکت سیاسی را تبیین کرده است.
جدول 2- مفاهیم و مقولههای استخراج‌شده از دادهها
اجزای مدل پارادایمی | مفاهیم | مقولههای اصلی |
|
(چالشها و موانع) | جو مردانه، مردانه دانستن امور و مدیریت‌های سیاسی، انحصارطلبی مردان در پست‌های سیاسی، مردانه دانستن دنیای سیاست، ضعیف دانستن زنان در مسائل حوزه سیاست، عدم باور سیاسی مردان به توانایی زنان، مردانه تلقی شدن امر سیاست در جامعه، ناکارآمد تلقی شدن زنان در حوزه‌های تصمیم‌گیری، عدم اقبال جامعه به زنان در کسب مناصب رده بالا، عدم پذیرش فرهنگی ورود زنان به جایگاه بالای سیاسی، عدم باور جامعه به تخصص زنان و مهارت آنان | اتمسفر مردسالارانه و انحصارطلبی مردانه |
شرایط علّی (چالشها و موانع) | درآمد پایین: مانع مشارکت، حمایت مالی نکردن از زنان در عرصه سیاست، کم‌توانی زنان در تأمین مالی فعالیت و مشارکت سیاسی، اهمیت درآمد در موفقیتهای زنان در عرصه رقابتهای سیاسی، اهمیت سرمایه مالی در موفقیتهای حزبی | چالشهای اقتصادی: از ناتوانیهای اقتصادی تا حمایت مالی نشدن از زنان |
شرایط علّی (چالشها و موانع) | بی‌توجهی زنان به مشارکت فعال سیاسی، تمایل نداشتن، بی‌اهمیت بودن امر سیاسی برای زنان، مردانه دانستن امر سیاسی، دوری از نقشهای سیاسی، اولویت دسته چندم بودن امر سیاسی برای زنان، بی‌ذوقی در مشارکت فعال سیاسی | بیمیلی سیاسی: بی‌اهمیت دانستن امر سیاسی |
شرایط زمینهای
| توسعۀ همهجانبه، استفاده از ظرفیتهای فراوان زنان، حرکت جامعه به سمت پیشرفت، همبستگی بالای اجتماعی، تقویت سرمایه اجتماعی در بیش از نیمی از جمعیت، تبلیغات مثبت برای ساختار، کسب منزلت و اقتدار بیشتر برای ساختار، کسب همراهی و همدلی بیشتر در میان مردم، بالا رفتن رضایت اجتماعی، بالا بردن مشروعیت سیاسی- اجتماعی، استفاده حداکثری از نیروی انسانی کارآمد | تقویت سرمایه اجتماعی: همبستگی و توسعه سیاسی |
شرایط زمینهای: (فرصتهای فردی) | بالا رفتن اعتماد به نفس در میان زنان، بهرهوری از دانش و تخصص زنان، توسعه فردی و توانمندسازی زنان، بالا رفتن اثرگذاری مثبت، نقش داشتن در روند تصمیم‌گیری‌های مدیریتی، احساس بااهمیت بودن و دیده شدن، کسب منزلت و جایگاه بالای اجتماعی، خودباوری، تشویق به توسعه و رشد فردی بیشتر، ایجاد احساس کارآمدی | خودباوری: توسعه فردی و منزلت اجتماعی |
شرایط مداخلهگر (خودکمبینی و ضعف شخصی) | ضعف اراده، باور نداشتن به خود، ندیدن خود در جایگاه‌های بزرگ سیاسی و مدیریتی، اعتماد به نقش پایین، نداشتن اعتماد به نفس، دور از توانایی خود دیدن مشارکت فعال سیاسی | چالشهایی از جنس روحیه و اراده |
استراتژیها (مثبت و منفی) | مثبت: تقویت اعتماد به نفس زنان، خلق فرصتهای برابر جنسیتی برای مشارکت سیاسی، حمایتهای مالی و اجتماعی، باور به توانایی زنان در مدیریت سیاسی، ایجاد فضای نشاط سیاسی، ایجاد فضای باور و حمایت از زنان در جایگاه‌های مهم سیاسی و مدیریتی، زمینهسازی احساس رضایت زنان در بسترهای مدیریتی، طرد باورهای ضعیف‌پنداری زنان، عدم انحصارطلبی در امر سیاسی توسط مردان منفی: بیمیلی در مشارکت سیاسی، انزوای اجتماعی مشارکت | ابعاد رویکردی: از میل به مشارکت و احساس رضایت تا انزوا و بیمیلی سیاسی |
پیامدها
| بسط همبستگی، انسجام اجتماعی و سیاسی، تقویت سرمایه اجتماعی، گسترش نشاط سیاسی- اجتماعی، مشارکت سیاسی فعال مردم، ایجاد حس اعتماد و خودباوری در زنان، استفاده حداکثری از توان نیروهای متخصص، توسعه سیاسی- اجتماعی، بالا رفتن امنیت اجتماعی- فرهنگی، بالا رفتن اعتماد سیاسی- اجتماعی |
توسعه همهجانبه |
شرایط علی (چالشها و موانع)
اتمسفر مردسالارانه و انحصارطلبی مردانه، چالشهای اقتصادی (از عدم توانمندیهای اقتصادی تا حمایت مالی نشدن از زنان) و بیمیلی سیاسی (بی‌اهمیت دانستن امر سیاسی)، سه مقوله گزینشی هستند که شرایط علّی چالشها و موانع مشارکت سیاسی زنان شهر خرمآباد را تفسیر میکنند. نهادهای اجتماعی و فرهنگی جوامع موجود بر اساس مردسالاری ساخته شده و پیوسته بازتولید شده، تداوم مییابد. مردان که بر اساس این ایدئولوژی و باورها و نگرش‌ها و ارزش‌های آن، خود را برتر از زنان می‌دانند، از موقعیت برتر سیاسی خود دفاع کرده، سعی در حفظ آن میکنند. بسیاری از زنان نیز که این ایدئولوژی را پذیرفته‌اند، برتری سیاسی مردان را پذیرفته، آن را به طور جدی به چالش می‌کشند. بنابراین تا زمانی که مردسالاری در جوامع حاکم باشد، نابرابری مردان و زنان در حوزۀ مشارکت سیاسی تداوم خواهد داشت. به همین علت است که علی‌رغم اعطای برابری حقوقی و سیاسی به زنان و مردان در اکثر جوامع دنيا، اختلاف بارز و اساسی دو جنس در زمینة مشارکت سیاسی تداوم دارد (پناهی، ۱۳۸۶: 56).
سمانه 54 ساله با تحصیلات دکتری، مدرس دانشگاه، یکی از موانع و چالشهای اصلی مشارکت سیاسی را اتمسفر مردسالارانه و انحصارطلبی مردانه تلقی میکند. وی در این رابطه میگوید:
«... ببینید وضعیت ما به نسبت خیلی از کشورها به نظرم در حوزه مشارکت سیاسی، بهتر است. اما برخی موارد به نظر بنده می‌تواند مانع شود. اینکه همچنان برخی مردان معتقدند که بانوان محترم، توانایی کافی یا قدرت کافی به عنوان مثال وزیر شدن ندارد. در صورتی که ما دیدیم هر وقت وزیر زن انتخاب شد، عملکرد خوبی داشته است. باید آقایان و مسئولان عزیز، این جو رو که سیاست امری مردانه است، تغییر بدهند و به زنان اجازه ابراز وجود بدهند...».
آمنه 43 ساله، شاغل در بخش دولتی و مدیر میانی سازمان است. وی نیز مانند سمانه، یکی از موانع اصلی مشارکت سیاسی زنان را نابرابری جنسیتی در حوزۀ امور سیاسی می‌داند:
«... مثال بزنم. اگر یک زن و مرد در شرایط برابر تحصیلی و سابقۀ کاری بخواهند مدیر یک بخش شوند، به نظرم آن مرد با احتمال بیشتری انتخاب میشود. بله بنده مدیر شدم، اما خیلی بیشتر تلاش کردم تا خودم رو ثابت کنم، بهم اعتماد بشه و کار دستم بسپرند...».
ناتوانیهای اقتصادی تا حمایت مالی نشدن از زنان نیز از شرایط علّی مهمی است که مانع و چالش جدی بر سر راه مشارکت سیاسی زنان است. آزاده، شاغل و معلم است. وی با وجود علاقهمندی به مشارکت فعال در امر سیاست، دلیل اصلی عدم مشارکت خود را ناتوانی در تأمین هزینه‌های مالی و اقتصادی می‌داند:
«... منه معلم چقدر حقوق می‌گیرم مگه؟ بله علاقهمندم، همیشه اخبار دنبال می‌کنم و سال‌هاست که روزنامه می‌خواندم، وقتی کسی روزنامه نمی‌دانست چیه. ولی چه فایده وقتی پول نداری که تبلیغات کنی یا کسی حمایتت کنه و برات خرج کنه تا بتونی مثلاً نماینده مجلس بشی...».
بی‌اهمیت دانستن امر سیاسی از جمله مقولههایی است که بارها زنان مورد مصاحبه به آن اشاره کردهاند. به نظر می‌رسد که برخی زنان خود علاقهای به مشارکت فعال در امر سیاسی ندارند و آن را به مردان واگذار میکنند. سعیده 27 ساله و شاغل در بخش آزاد است. وی معتقد است که خودش و دوستانش، هیچ علاقهای به امر سیاسی ندارند:
«... ما رو چه به این حرف‌ها. نه تخصصش رو داریم، نه بلدیم و نه دوست داریم. فقط منم نیستم‌ها، دوستامم همینن. این کارا، کارهای مردها هست. من حوصله اخبار گوش دادن ندارم حتی. ولی پدرم شبانهروز اخبار گوش میده...».
آزیتا 21 ساله نیز نسبت به مشارکت سیاسی در رده‌های بالای سیاسی- اجتماعی بیمیل است و برایش اهمیت درجه اول ندارد:
«... اصلا علاقهای ندارم به این چیزا. دوس دارم ادامه تحصیل بدم و شرکت خودم رو بزنم. شما فکر کنید اصلاً من نماینده مجلس بشم. وزیر بشم، چه میدونم هر چی. خوشم نمیاد، پر از استرس و مسئولیت داره برای آدم...».
غزل 47 ساله، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه زنان است. وی معتقد است که با
تحقق و زمینهسازی مشارکت زنان در عرصههای مختلف از جمله امور سیاسی کشور در ابعاد مختلف، پیشرفت و توسعه را تجربه خواهد کرد:
«... قطع به یقین شما وقتی از ظرفیت و پتانسیل بی‌نظیری که زنان ما در همه امور دارند استفاده نکنی، همه‌جوره پسرفت می‌کنی. این همه زن فارغ‌التحصیل متخصص و نخبه هست که آماده به کار و فعالیت هست. کافیه به این افراد اعتماد شود و بها داده شود، آن‌وقت ببینید چقدر بیشتر رو به جلو حرکت می‌کنیم. به تبع آن، مباحث مهمی مثل همبستگی اجتماعی و انسجام، مشارکت اجتماعی و همدلی، همراهی بیشتر زنان با ساختار و در رأس آن اعتماد سیاسی افزایش پیدا میکند. خب اینها دستاوردهای بزرگی است که از طریق مشارکت دادن زنان محقق میشود...».
فرصتهای فردی از جمله بالا رفتن اعتماد به نفس در میان زنان، بهرهوری از دانش و تخصص زنان، توسعۀ فردی و توانمندسازی زنان، بالا رفتن اثرگذاری مثبت، خودباوری (توسعه فردی) و منزلت اجتماعی نیز زمینه‌ساز مثبت عملکردی زنان در جامعه است. نازنین 30 ساله، شاغل در بخش آزاد (فروشنده) و کارشناس زبان انگلیسی است. وی معتقد است که بها دادن به زنان موجب بالا رفتن اعتماد به نفس و خودباوری آنان میشود:
«... برای من یکی خیلیخیلی مهم است که در کابینه دولت به عنوان مثال سه تا زن وزیر باشند. نماینده شهرمون زن انتخاب بشود. چون که اینجوری فکر می‌کنم ما زن‌ها هم می‌توانیم شانه به شانه مردها راه بریم. به قول گفتنی می‌فهمیم ما هم کارمون درسته. می‌توانیم پیشرفت کنیم و اعتمادمون به خودمون بالاتر میره...».
مرضیه 49 ساله، مدرس دانشگاه از فرصتهای فردی منتج از مشارکت سیاسی زنان سخن میگوید:
«... اینکه یک خانم دخیل شود در تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری، این به همه زنان و نه‌تنها به آن زن، منزلت و جایگاه بالای اجتماعی میدهد. در واقع آن زن، نماینده زنان جامعه است که رشد کرده و حالا اثرگذار است. اینکه به زنان، احساس مفید بودن بدهیم و به این نتیجه برسیم که اگر تمایل داشته باشند و تلاش کنند، می‌توانند مانند مردان اثرگذار و اشخاص مفیدی برای دولت و جامعه شوند...».
شرایط مداخلهگر (خودکمبینی و ضعف شخصی)، چالشهایی از جنس روحیه و اراده است که هم در مصاحبههای این پژوهش و هم در بررسی پیشینههای پژوهشی دیده میشود. فاطمه، شاغل در بخش آزاد و دیپلمه است. وی یکی از افرادی است که اعتماد به نفس نداشته، خود را برای مشارکت فعال در امور سیاسی ضعیف می‌داند:
«...همیشه آدم استرسی بودم و هستم. من جلوی مهمون‌ها می‌ترسم صحبت کنم و خراب می‌کنم همی چی رو، بعدش چطوری بیام مثلاً سخنرانی کنم یا حرف بزنم جلوی یک جمعیت بزرگ. من اینکاره نیستم و به نظرم به روحیم هم نمی‌خوره... اینکه بخوای آدم بزرگ بشی و بری توی دولت و حرف بزنی و کار کنی، مال آدم‌های خیلی قوی هست...».
مینا 21 ساله، دانشجوی سال آخر کارشناسی نیز با حالت خنده از نداشتن اعتماد به نفس خود در کنفرانس کلاسی دانشگاه میگوید و خود را در تراز افراد با اراده و قدرتمند نمی‌داند:
«... باورتون میشه برای کنفرانس و ارائه کلاسی، تپش قلب دارم شدید. معمولاً دخترهای کلاس، سختتر از پسرها کنفرانس میدن. همین رو شما فرض کن در ابعاد بزرگترش. برای همین هست که بیشتر مدیران کشور، مرد هستند؛ به دلیل اینکه به نظرم، زن‌ها کمی ترسوتر هستند...».
استراتژیها در دو بعد مثبت و منفی، روایتگری از میل به مشارکت و احساس رضایت تا انزوا و بیمیلی سیاسی در میان برخی از زنان است. در بعد مثبت، فرحناز 35 ساله و پزشک است. وی استراتژیهایی را به سیاستگذاران پیشنهاد میکند تا تأثیری مثبت بر مشارکت سیاسی زنان داشته باشند:
«... اولین مسئله این است که باید کاری انجام بشه که شرایط برابر به صورت کامل اعمال بشه برای زنان و مردان. یعنی اگر زنی خواست در رقابت سیاسی با یک مرد قرار بگیرد، شرایط محیا باشد. باید فضایی فراهم کنیم که به نظرم از زنان حمایت شود تا اعتماد به نفس پیدا کنند. ماشاالله آقایون اعتماد به نفسشون خیلی بالاست...».
استراتژی منفی در ابعاد فردی و شخصی زنان مورد مصاحبه مورد تأکید قرار گرفته است؛ استراتژیهایی از جنس بی‌تفاوتی و انزوای سیاسی- اجتماعی. بهنوش 37 ساله، دیپلم و شاغل در بخش آزاد است. وی در اینباره میگوید:
«... هیچی واسم مهم نیست. فرقی هم نمیکنه برام دیگه، سنم داره بالا میره و از کار افتاده هم شدم. بعدشم شما فکر کن من درس می‌خوندم اصلاً... این همه آدم باسواد حالا شما می‌پرسی خانم‌ها، چندتاشون وزیر و وکیل شدن که حالا من بخوام بشم...».
آزیتا 21 ساله، دانشجوی کارشناسی و غیر شاغل است. وی نیز از مهم نبودن امور سیاسی و بی‌تفاوتی خود سخن میگوید:
«... به شخصه نه علاقهای دارم به این مباحث و برام مهمم نیست. به فرض مثال‌زنی هم موفق شد و رفت تا بالای سمت‌های مهم و فعال بود. به من چه ربطی داره. اون برای خودش موفق شده، برای من که نشده...».
پیامدها
بسترسازی برای مشارکت سیاسی فعال برای زنان، پیامدهای مثبت زیادی برای جامعه و حاکمیت دارد. پوران 60 ساله و بازنشسته فرهنگی، فهرستی از پیامدهای مثبت مشارکت دادن زنان در امور سیاسی ارائه میکند:
«... تجربه به من میگه شما احترام بگذار، چندبرابرش به سمتت برمیگرده. شما به زنان بها بده، ببین چقدر تأثیر دارد بر روحیه همه مردم. زن فقط خودش نیست بهتنهایی. هزارتا نقش داره. مادر هست، معلم هست، همسر هست، خواهر هست. وقتی به جایی برسد، همه این نقش‌هایش را بهخوبی ایفا میکند. این باعث میشه جامعه شاد باشه. خانواده شاد باشه. امنیت به طور کلی بالا بره. خود زن رشد کنه و به تعالی شخصی و اجتماعی برسه...».
شقایق 46 ساله، مدرس دانشگاه و پژوهشگر معتقد است که مشارکت سیاسی زنان به صورت خاص و مشارکت به صورت عام زنان برای همه بخش‌های جامعه، فواید و
مزایایی دارد.
«... شما فقط مشارکت سیاسی رو در یک بخش دارید بررسی می‌کنید، در صورتی که زنان وقتی وارد عرصه جامعه و اشتغال بشوند، برای همه بخش‌ها فایده دارد. برای بخش اجتماعی و فرهنگی، خب زن با ورود به عرصه تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی می‌تواند مشاوره‌های بهتری ارائه کند. اعتماد نیمی از جامعه که زنان باشند، با این کار بالا میرود و این خود امنیت‌ساز و توسعه‌گرایی است. هر جامعهای می‌خواهد رشد و توسعه پیدا کند، باید ببینیم زنان در آن جامعه چقدر بااهمیت تلقی شده‌اند...».
شکل 1- مدل پارادایمی فرصتها و موانع مشارکت سیاسی زنان
شکل 1- مدل پارادایمی فرصتها و موانع مشارکت سیاسی زنان
نتیجهگیری
موضوع مشارکت سیاسی به‌ویژه زنان برای هر جامعهای از ابعاد مختلف بااهمیت بوده، جوامع مختلف با استراتژیهای متنوعی در حال جلب مشارکت سیاسی- اجتماعی هستند. زنان ایرانی علی‌رغم محدودیتهای اجتماعی و فرهنگی، از نقشهای سنتی خود فاصله گرفته و تمایل بیشتری به مشارکت اجتماعی و سیاسی از خود نشان دادهاند. تجربۀ توسعه در کشورهای مختلف نشان میدهد که بدون مشارکت فعال زنان و لحاظ نمودن دیدگاه آنان در سطوح مختلف تصميم‌گیری، توسعۀ پایدار محقق نمی‌گردد. هرچند شاخصهای مربوط به مشارکت زنان در سال‌های اخیر رشد یافته است، شواهد و قرائن نشان میدهد که متناسب با ارتقای سطح تحصیلات، ادغام اجتماعی و مشارکت زنان در عرصههای مختلف اقتصادی، اجتماعی، مدنی و مدیریتی رشد چندانی نداشته است» (قادرزاده و رضازاده، 1398: 64؛ قادرزاده و یوسفوند، ۱۳۹۱: ۱۰۲).
از جمله شرایط علّی مهمی که در مدل پاردایمی ارائه شده، اتمسفر مردسالارانه و انحصارطلبی مردانه، چالشهای اقتصادی (از عدم توانمندیهای اقتصادی تا حمایت مالی نشدن از زنان) و بیمیلی سیاسی (بی‌اهمیت دانستن امر سیاسی نشان از چندبعدی بودن موانع مشارکت سیاسی) است. از یک طرف شرایط اجتماعی و فرهنگی به صورت غیر مستقیم موانعی در راه مشارکت فعال زنان در عرصههای اجتماعی سیاسی ایجاد میکند و از طرف دیگر، نبود حمایتهای مالی و اقتصادی، توانایی رقابت نداشتن با مردان در عرصه اقتصادی، احساس جاماندگی را در زنان تقویت نموده، آنان را به سمت بیمیلی و بی‌تفاوتی سیاسی می‌کشاند. نتایج پژوهش در این بخش با یافتههای آخوندی و همکاران (1402)، حسین و جلال (2024)، کاستون (2022)، میرشکاران و همکاران (1400) و منتظری و همکاران (1400)، هم‌راستاست.
پس از بررسی شرایط علّی، شرایط زمینه‌ساز و بسترهای توسعه مشارکت سیاسی مورد تفسیر قرار میگیرد. در حقیقت شرایط زمینهای برآمده از مدل پارادایمی نشان از زمینهسازی‌های مهم برخی مقولهها مانند تقویت سرمایه اجتماعی (همبستگی و توسعه سیاسی) و خودباوری (توسعه فردی و منزلت اجتماعی) دارد. یافتههای پژوهش در این زمینه هم‌راستا با پژوهشهای کاستون (2022)، کرمی و همکاران (1401)، صیامیان
گرجی و همکاران (1400) و میرشکاران و همکاران (1400) است.
در این بین شرایط مداخلهگر که از آن با عنوان عوامل تشدیدکننده یا تسهیل‌کننده یاد میشود، بر مشارکت سیاسی زنان اثرگذار است. یکی از این شرایط تأثیرگذار، شرایط مربوط به روحیه، اراده و در مجموع عوامل شخصیتی و فردی برخی زنان است. عواملی مانند خودکمبینی، باور نداشتن به خود و قویتر تلقی کردن مردان در امور سیاسی، باعث کاهش مشارکت سیاسی زنان و به تبع آن، بیمیلی و رغبت نداشتن به نقش‌آفرینی مؤثر در فضای سیاسی اجتماعی کشور میشود. نتایج این بخش از پژوهش با یافتههای آخوندی و همکاران (1402)، صیامیان گرجی و همکاران (1400) و میرشکاران و همکاران (1400) هم‌راستاست.
در بخش استراتژیهای مورد پیشنهاد افراد مصاحبه‌شونده، انواع استراتژیهای مثبت و منفی ارائه شده است. استراتژیهای از نوع ساختاری و کلان از قبیل: خلق فرصتهای برابر جنسیتی برای مشارکت سیاسی، حمایتهای مالی و اجتماعی، باور به توانایی زنان در مدیریت سیاسی، ایجاد فضای نشاط سیاسی که در ابعاد ملی جامعه را به سمت انسجام بیشتر رهنمود کرده و از طرفی دیگر استراتژیهایی فردی که زنان در برخی موارد، انزوا و بی‌تفاوتی سیاسی پیشه میکنند. در حقیقت دادهها نشان میدهد در صورتی که استراتژیهای مثبت و ساختاری در جامعه اجرا شود، نه‌تنها مشارکت سیاسی رشد میکند، بلکه زنان از انزوا و بی‌تفاوتی خارج شده، در جامعه خود در جهت مثبت گام برمیدارند. نتایج این بخش نیز با یافتههای آخوندی و همکاران (1402)، عثمان و همکاران (2024)، حسین و جلال (2024) و صیامیان‌گرجی و همکاران (1400) هم‌راستاست.
در نهایت پیامدهای مثبت فراوانی وجود دارد که در نتیجه بسط و گسترش مشارکت سیاسی زنان رخ میدهد. شاه‌کلید توسعه همهجانبه در حقیقت با مشارکت همه آحاد مردم تحقق مییابد که زنان به تبع آن، بخش مهمی از این جمعیت و ظرفیت عظیم هستند. همبستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی و سیاسی، تقویت سرمایه اجتماعی، گسترش نشاط سیاسی- اجتماعی، مشارکت سیاسی فعال مردم، ایجاد حس اعتماد و خودباوری در زنان، استفاده حداکثری از توان نیروهای متخصص، توسعه سیاسی-اجتماعی، بالا رفتن امنیت اجتماعی- فرهنگی، بالا رفتن اعتماد سیاسی- اجتماعی تنها بخش کوچکی از پیامدهای مثبت جذب مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان است.
در پایان می‌توان گفت که پژوهش حاضر با ایجاد حساسیتی علمی و نظری سعی نموده تا از اهمیت جذب مشارکت در میان قشری از جامعه سخن گوید که ظرفیتها و تخصص‌های متنوع و بزرگی را در خود جای داده و می‌تواند جامعه و کشور را در روند طی کردن مسیر رشد و پیشرفت بیشتر حرکت دهد. در حقیقت توسعه سیاسی-اجتماعی یک جامعه، زمانی تحقق مییابد که زنان بتوانند در آن نقش‌آفرینی کنند.
منابع
آخوندی، مهدیه و دیگران (1402) «آسیب‌شناسی مشارکت سیاسی زنان شهر تهران بر اساس نظریۀ زمینهای»، زن در توسعه و سیاست، سال بیستویکم، شماره 4، صص 837-866.
ابراهیمی، سارا و دیگران (1399) «شناسایی خلأهای بنیادی و راهبردی در حوزه مشارکت اجتماعی، سیاسی زنان پس از انقلاب اسلامی»، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، سال سوم، شماره 2، صص 264-291.
ابوت، پاملا و کلر والاس (1387) جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی.
باقری، معصومه و دیگران (1398) «بررسی رابطه جامعه‌پذیری سیاسی با مشارکت سیاسی زنان شهر اهواز با رویکرد الگوسازی معادله ساختاری»، نشریه فرهنگی- تربیتی زنان و خانواده، دوره چهاردهم، شماره 49، صص 55-85.
پناهی، محمدحسین (1386) جامعه‌شناسی مشارکت سیاسی زنان، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی.
پناهی، محمدحسین و سمیه سادات بنی‌فاطمه (1393) «فرهنگ سیاسی و مشارکت سیاسی زنان»، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره بیستودوم، شماره 68، صص 35-78.
پیشگاهی‌فرد، زهرا و محمد زهدی‌پور (1389) «بررسی جایگاه و نقش زنان خاورمیانه در مشارکت سیاسی»، فصلنامه زن در جامعه، دوره اول، شماره 1 (پیاپی 1)، صص 25-44.
رییسی، سیما و دیگران (1402) «مطالعۀ مشارکت سیاسی زنان بلوچ با توجه به قشربندی اجتماعی منطقۀ بلوچستان»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره بیستویکم، شماره 1، صص 83-112.
صیامیان گرجی، زهرا و دیگران (1400) «تحلیل کیفی تأثیر عوامل فرهنگی اجتماعی و انگیزشی بر مشارکت سیاسی زنان شهر تهران»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش اجتماعی، دوره دوازدهم، شماره 48 (پیاپی 48)، صص 19-39.
قادرزاده، امید و فاطمه رضازاده (1398) «مطالعه تجربه زيسته و درک زنان از مشارکت در نهادهاي مدني»، نشریه جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، دوره ششم، شماره 14، صص 63-96.
قادرزاده، امید و حجت الله یوسفوند (1391) سنجش عوامل جامعه‌شناختی مؤثر در مشارکت مدنی زنان، زن در توسعه سیاست (پژوهش زنان)، دوره 10، ش 4، پیاپی 39، صص 101-126
منتظری، مریم و دیگران (1400) «تحلیل جنسیتی نگرش دانشجویان نسبت به مشارکت سیاسی فعال زنان«، فصلنامه مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال نوزدهم، شماره 4، صص 170-204.
میرشکاران، یحیی و دیگران (1400) «ارائه الگوی داده بنیاد مشارکت سیاسی زنان در ایران»، پژوهشهای انتظامی- اجتماعی زنان و خانواده، دوره نهم، شماره 1، صص 340-369.
واعظی، هدی‌السادات و علی حسینی (1402) «تحلیل وضعیت حضور زنان در مناصب سیاسی در جهان معاصر و ایران (از دهۀ سوم قرن بیستویکم) »، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره بیستویکم، شماره 1، صص 165-190.
Dahl, R. A. (1984) Modern political Analyze. New Jersy Press.
Dauletova, V., Hassan, H., & Zainab Hussain, Y. (2022) Political Empowerment of Women and the Mediating Role of Political Awareness: The Case of Oman. Journal of International Women's Studies, 23(1), 115-130.
Hussein, J. M. A., & Jalal, A. (2024) Gendered political empowerment in iraq: examining women's engagement in the post-2003 political landscape. Al-burhān: journal of qurʾān and sunnah studies, 8(1), 122-145.
Kaston, E. (2022) Structural Challenges to Women’s Political Representation: The Cases of Lebanon and Tunisia (Doctoral dissertation).
Lipset, S.M. (1963) Political Man: The social Bases of Politics. New York: University Press.
Mukarom, Z. (2022) Political Communication Strategies to Increase the Opportunity of Women's Political Representation in Indonesian Parliament. Journal of International Women's Studies, 23(1), 30.
Nasiri, f., & beheshtirad, r. (2015) Investigating the role of the glass ceiling on perceived organizational justice reduction (a case study of female staff of urmia university). Women's studies sociological and psychological, 12(4), 149-172. Doi: 10.22051/jwsps.2015.1498.
Nayeem, N., & Bhat, J. A. (2022) Representation of Women in Indian Politics. Journal of Psychology and Political Science (JPPS) ISSN 2799-1024, 2(01), 19-25.
Palmer, b., & Simon, d. (2005) Breaking the glass ceiling of women's politics and parliamentary elections. Translators: Zahra Pishgahifard Mohammad Zahdigharpour. Publisher: Islamic Azad University, Science and Research Unit. (In Persian).
United Nations Development Programme (2020) Human Development Prespectives Tackling Social Norms, A game changer for gender inequalities. Retrived on July 8, 2021, from http://hdr.undp.org/sites/default/files/hd_perspectives_gsni.pdf.
Usman, M., Muhammad, R., & Lestari, A. E. (2024) The Role of Education and Skills in Increasing Women's Participation in Population Policy. KnE Social Sciences, 65-73.
Zubair, M. (2021) Causes of Low Women Political Participation: A Case Study of Dhurnal, Dholar (Chakwal) and Laliani (Sargodha). Pakistan Review of Social Sciences (PRSS), 2(1), 37-69.
[1] * استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه حضرت آیت‌الله العظمی بروجردی، بروجرد، ایران k.javanmard@abru.ac.ir
[2] . Usman et al
[3] . Hussein & Jalal
[4] . Kaston
[5] . Zubair
[6] . Sargodha
[7] .Lipset
[8] . Anthony Downs
[9] . Open Coding
[10] . Axial Coding
[11] . Selective Coding