• صفحه اصلی
  • مطالعۀ جامعه‌شناختی رابطۀ احساس محروميت نسبي و بزهكاري در بین نوجوانان شهر قدس

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : 1403062347977 بازدید : 1109 صفحه: 93 - 118

20.1001.1.3060821.1402.3.10.4.9

نوع مقاله: پژوهشی

مطالعۀ جامعه‌شناختی رابطۀ احساس محروميت نسبي و بزهكاري در بین نوجوانان شهر قدس

محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایران

موسی سعادتی 1 *

1 - استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران

تاریخ دریافت : 1403/06/23 تاریخ پذیرش : 1403/08/09 تاریخ انتشار : 1403/12/08

کلید واژه: محرومیت نسبی, مقایسه اجتماعی, فقر, بزهکاری و نوجوان.,

چکیده مقاله :

یکی از معضلات اجتماعی که پیامدهای زیادی را برای فرد و خانواده به همراه دارد، مسئله بزهکاری در میان نوجوانان است. در سطح کلان نیز بزهکاری نوجوانان علاوه بر تحمیل هزینه‌های گزاف اقتصادی و اجتماعی، مانع توسعه و پویایی هر جامعه‌ای است. در این راستا، این تحقیق با هدف بررسی جامعه‌شناختی رابطه احساس محرومیت نسبی و بزهکاری در بین نوجوانان شهر قدس انجام پذیرفته است. روش تحقیق پژوهش از نوع پیماشی است. جامعه آماری شامل کلیه نوجوانان زیر هجده سال شهر قدس به تعداد 19190 نفر است که از این تعداد، 377 نفر از طریق فرمول آماری کوکران به عنوان حجم نمونه و به شیوه نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم انتخاب شدند. برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه محقق‌­ساخته استفاده شده است. برای سنجش پایایی ابزار از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج برای تمامی متغیرهای بالای 7/0 بوده است. همچنین برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم­فزار SPSS استفاده شده است. چارچوب نظری پژوهش مبتنی بر آرای متفکران اجتماعی چون «رابرت مرتون»، «آلبرت کوهن» و «رابرت گار» است. نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون بیانگر آن است که همبستگی بین تمامی مؤلفه‌های احساس محرومیت نسبی شامل احساس محرومیت اجتماعی، احساس محرومیت اقتصادی، احساس محرومیت فرهنگی و احساس محرومیت پزشکی، با بزهکاری نوجوانان معنادار بوده است و نوع رابطه نیز مثبت و مستقیم است. نتایج تحلیل رگرسیونی نیز نشان داد که متغيرهاي احساس محرومیت اقتصادی، احساس محرومیت فرهنگی، احساس محرومیت اجتماعی و احساس محرومیت پزشکی به ترتیب بیشترین تأثیر را بر متغیر بزهکاری داشته­اند. همچنین متغیرهای یادشده، 36 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین و پیش­بینی نموده­اند.

 

چکیده انگلیسی:

Sociological Study of the Relationship between

The Feeling of Relative Deprivation and Delinquency

among Adolescents in Quds City

 

Mousa Saadati*

                                               

One of the social problems that have many consequences for the individual and the family is the problem of delinquency among teenagers. At the macro level, juvenile delinquency, in addition to imposing huge economic and social costs, hinders the development and dynamism of any society. In this regard, this research has been carried out to sociologically investigate the relationship between the feeling of relative deprivation and delinquency among the teenagers of Quds city. The research method is survey. The statistical population includes all adolescents under 18 years of age in Quds city, numbering 19,190 people, of which 377 people were selected through Cochran's statistical formula as the sample size and stratified random sampling based on the size. A researcher-made questionnaire was used to collect information. Cronbach's alpha technique was used to measure the reliability of the measuring instrument, and the results of the mentioned coefficient were above 0.7 for all variables. Also, SPSS software was used to analyze the resulting data. The theoretical framework of the research is based on the opinions of social thinkers such as Robert Merton, Albert Cohen and Robert Garr. The results of the Pearson correlation test indicate that the correlation between all the components of the feeling of relative deprivation, including the feeling of social deprivation, the feeling of economic deprivation, the feeling of cultural deprivation and the feeling of medical deprivation, with juvenile delinquency was significant and the type of relationship was positive and direct. The results of the regression analysis also showed that the variables of feeling of economic deprivation, feeling of cultural deprivation, feeling of social deprivation and feeling of medical deprivation respectively had the greatest impact on the variable of delinquency. Also, the mentioned variables have explained and predicted 36% of the dependent variable changes.

 

Keywords: Relative Deprivation, Social Comparison, Poverty, Delinquency, Juvenile.

 

Introduction

One of the social problems that has many consequences for the individual and the family is the issue of juvenile delinquency. On a macro level, juvenile delinquency, in addition to imposing high economic and social costs, is an obstacle to the development and dynamism of any society. One of the most important factors in adolescents' tendency towards criminal behavior is the issue of poverty, financial pressure, and relative deprivation. Humans, as demanding actors, have an insatiable nature in achieving their desires and wishes, so that once they achieve a desire, they do not stop and take steps towards meeting newer needs and desires. Now, if these needs are not met or are delayed, this feeling will form in adolescents that they have been deprived of what they deserve. On the other hand, Iran is currently in the transition from tradition to modernity, and this event is causing a gap between tradition and modernity and placing them in a state of anomie and social turmoil. Anomic conditions cause disappointment in meeting needs, and the more unbalanced and inappropriate the level of economic, social, and cultural capital that individuals in society have, the deeper this gap becomes. In these circumstances, people with less capital compare their lives with the reference group in which they live, and if they perceive their situation unfairly in this comparison, they experience relative deprivation and the result of this deprivation will be criminal behavior among this group. Considering the aforementioned explanations, the present study aimed to sociologically investigate the relationship between feelings of relative deprivation and delinquency among adolescents in the city of Quds.

 

Methods

The quantitative method employed in this study, based on the research objectives, and utilizes a survey approach for data collection. Additionally, it is considered a cross-sectional study in terms of its time frame. The statistical population in this study consists of all adolescents under the age of eighteen in Quds city, Tehran Province, totaling 19,190 individuals (Population and Housing Census, 2016). The sampling method used is stratified random sampling, meaning that after estimating the total sample size, a specific sample for each urban area of Quds was calculated in proportion to its population. The sample size was determined to be 377 individuals using Cochran’s formula. The data collection Tool was a researcher-designed questionnaire, and SPSS software was used for data analysis.

 

Findings

Based on the results obtained, the average feeling of social deprivation was 18.85, with a standard deviation of 11.14. The average feeling of cultural deprivation was reported as 14.13. The average feeling of economic deprivation was 13.58, with a standard deviation of 24, a minimum value of 6 and a maximum of 19.81. The average feeling of medical deprivation was reported as 12.45. The average relative deprivation felt by the respondents was 68.73, with a standard deviation of 92.28, a maximum value of 84, and a minimum value of 21, with a range of 63. The average score for the vandalism variable was 12.63, with a standard deviation of 62.9. The average score for the theft variable was 13.15. The average score for cybercrime was estimated at 12.83, and the average score for violence was 17.69. The average score for addictive substance use was 13.57. The overall average score for delinquency, with a standard deviation of 32.48, a maximum of 96, and a minimum of 24, was 54.69. According to these results, the levels of vandalism, violence, and drug use were above average. Additionally, the level of delinquency in the studied sample was found to be average. The results of the correlation test revealed a statistically significant linear relationship between all components of relative deprivation, including social deprivation, economic deprivation, cultural deprivation, and medical deprivation, with a significance level of less than 0.01 and 0.05, at 99% and 95% confidence, respectively. This relationship was positive and direct, indicating that as the feeling of relative deprivation and its components increased among adolescents, the rate of delinquency also rose. Conversely, a decrease in the feeling of relative deprivation among the sample resulted in a decrease in delinquency. The results of regression analysis also demonstrated that the variables of economic deprivation, cultural deprivation, social deprivation, and medical deprivation had the greatest impact on the delinquency variable, respectively. Furthermore, these variables explained and predicted 36% of the changes in the dependent variable.

 

Discussion and Conclusion

The present study was conducted to sociologically examine the relationship between feelings of relative deprivation and delinquency among adolescents in the city of Quds. According to the theory of subcultural explanations, the failures of lower classes in society create a delinquency subculture, where individuals, unable to achieve their goals and desires, tend to engage in criminal activities. People who experience a sense of relative deprivation and perceive legitimate avenues to achieve their goals as closed or futile, form a delinquency subculture and attempt to fulfill their desires through it. The labeling theory suggests that no act is inherently criminal or deviant, nor is any person born a delinquent; rather, the definition of delinquency is constructed by powerful societal institutions. Through these labels and societal definitions imposed on delinquent individuals, deviant behaviors become institutionalized and continue. Gabriel Tarde, based on the theory of imitation, posits that humans are not inherently delinquent but rather imitate the behavior of others. In disadvantaged neighborhoods, delinquent behavior becomes a model, and individuals learn deviance by mimicking others. Albert Cohen similarly suggests that when lower classes fail to achieve their goals, they turn to delinquency in the form of gangs and delinquent groups. Theories related to the feeling of pressure further state that lower-class youth, while desiring legitimate goals, may resort to delinquency as a response to their frustration and anger from not achieving these goals.

Robert Merton associates the feeling of pressure with deviance, arguing that crime and delinquency result from disparities in individuals' positions within the social, economic, and cultural structures of society. When there is a gap between societal goals and the means to achieve them, individuals may resort to deviant behavior. Merton believes that the source of deviance lies in the discrepancy between socially acceptable goals and means and that during times of pressure, not all individuals behave similarly; some may turn to delinquent behaviors as a response to the societal pressures imposed by the economic, social, and cultural structure. According to scholars in the field of relative deprivation, the perception of social injustice, income inequality, and the subsequent comparison of one's living conditions to those of wealthier individuals creates a sense of deprivation. This feeling of deprivation breeds dissatisfaction and a sense of injustice, ultimately leading to delinquency among adolescents. Stouffer argues that relative deprivation is a feeling of dissatisfaction that arises from comparing one’s status and position to reference groups. When individuals perceive themselves as lacking the status or position they deserve in comparison to these groups, they experience relative deprivation. Townsend (2009) emphasizes the importance of individuals' daily routines and leisure activities. He argues that if there is a disconnection between how people engage in these activities—such as visiting entertainment venues or restaurants—and their habits, relative deprivation will be experienced. Davis limits relative deprivation to comparisons within a group, asserting that prosperity increases the expectations of individuals, and when prosperity diminishes, a significant gap forms between desires and achievements, leading to frustration, despair, and deviation. Robert Garr defines relative deprivation as a subjective perception of the difference between value expectations and value capabilities. Value expectations refer to the goods and conditions individuals believe they are entitled to, while value capabilities represent the perceived possibilities of achieving those expectations. The greater the gap between desires and possessions, the greater the sense of relative deprivation, leading to dissatisfaction and, consequently, deviant and criminal behaviors.

In line with the theoretical discussions presented, the feeling of relative deprivation in the city of Quds may contribute to various forms of crime and delinquency due to its specific location, proximity to the metropolis and capital, and the rapid development and social upheaval resulting from the migration of individuals from various cultural backgrounds seeking employment. Studies by Safaei and Alavi (2010), Kord-Alivand and Mobaraki (2018), Eskandari-Cherati (2017), Amini and Ezzati (2017), Abbasi and Saadati (2016), Lohsaizadeh (2012), Keshavarz et al. (2021), and Villa and Salazar (2013) have demonstrated a significant relationship between relative deprivation and juvenile delinquency. Therefore, it can be concluded that the findings of this study align with the results of the aforementioned empirical literature and the theories discussed.

 

Reference

Abbasi, A., Saadati, M. (2016) “Sociological study of the relationship between relative deprivation and juvenile delinquency”, Fourth Scientific Research Conference on Educational Sciences and Psychology, Social and Cultural Harms of Iran, (4), 56-78.

Ahmadi, H. (1999) "A Hybrid Theoretical Approach to Explaining Social Deviations", Al-Zahra University Humanities Journal, Volume 9(32), 4-6.

Ahmadi, H. (2015) Sociology of Deviance, Tehran, Samt.

Amini, S., Ezzati, N. (2017) “Sociological study of the feeling of relative deprivation among young people in developed and less developed areas of Tehran”, Journal of Rural-Urban Local Development, (1), 101-120.

Asghari Niazi, Y., Mahmoud Oghli, R. (2018) “Feeling of Relative Deprivation among the Baloch Ethnic Group and Its Effect on Political Violence”, Journal of Theoretical Politics Research, (23), 305-336.

Azkia, M., and Ghaffari, G. (2009) Sociology of Development, Tehran, Kayhan.

Bernburg, J.G., Thorlindsson, T., Sigfusdottir, I. D. (2009) Relative Deprivation and Adolescent Outcomes in Iceland: A Multilevel Test, Social Forces, 87(3)1223-1250.

Ebrahimi, G., Mirzaei, S. (2016) "Factors Affecting Delinquency and Social Deviance in Adolescents: A Meta-Analysis of Existing Studies", Fourth National Conference on Sustainable Development in Educational Sciences and Psychology, Social and Cultural Studies, Tehran.

Ebrahimi, N., Mohseny, R.A., Elmi, M. (2024) “Analysis of the role of feelings of relative deprivation and neighborhood ties in youth’s tendency towards urban violence in Rasht city”, Human Settlement Planning Studies, 19(2), 147-162.

Eskandari Cherati, A. (2017) "Investigation of social, economic and cultural factors affecting delinquency among 13-19-year-old male adolescents in Azadshahr", Journal of Private and Criminal Law, (34), 189-206.

General Population and Housing Census. (2016). Tehran Province, Qods City, Tehran: Statistical Center of Iran.

Giddens, A. (2016) Sociology, translated by Hassan Chavoshian, Tehran, Nay.

Keshavarz, S., Coventry, K. R., Fleming, Piers. (2021) Relative Deprivation and Hope: Predictors of Risk Behavior, Journal of Gambling Studies, (2021) 37:817–835.

Kohbanai, H. R., Teymurian, R., Nirabadi, H., Yazdani, M. R. (2015) “Investigating factors affecting the feeling of relative deprivation (case study: Shahid Beheshti town)”, Journal of Geography and Urban Planning, Zagros Landscape, (31), 105-125.

Kord Alivand, S., Mobaraki, A. (2018) “Investigating the emotional relationship between relative deprivation and juvenile delinquency, a comparative study of middle school students in Khorramabad and Yazd”, Journal of Contemporary Sociological Research, (13), 1-36.

Lahsaei Zadeh, A. (2012) “The role of relative deprivation in the increase of urban slums in marginal areas (case study: Kermanshah city)”, Journal of Urban Studies, 2(3), 21-64.

Meshkani, M. R., and Sadat Meshkani, Z. (2002) “Measuring the Effect of Internal and External Family Factors on Juvenile Delinquency”, Iranian Journal of Sociology, 4(2), 3-25.

Moradi, G., Saeedipour, B. (2011) “Investigating the role of relative deprivation in creating collective behavior among youth in Kermanshah city based on Bloomer’s interactionist theory”, Ferdowsi Social Sciences Journal of Mashhad, 9(2), 163-191.

Napoletano. A. (2015) Neighborhood crime, relative deprivation, and school violence in Canadian adolescents. A thesis submitted to McGill University in partial fulfillment of the requirements of the degree of MSc, Department of Psychiatry, Montreal.

Norouzi, M. (2017) Study of child and adolescent delinquency in the provinces of South Khorasan, Khorasan Razavi, Sistan Baluchestan, Kurdistan and Tehran in Iran and comparison with child and adolescent delinquency in the United States, Master's thesis, supervised by Hossein Ghorbaniyan, Islamic Azad University, Shahrood Branch, Faculty of Humanities, Law Branch.

Panahi, M. H. (2018) Theories of Revolution: Occurrence, Process and Consequences, Tehran, Samt.

Qais, A. (2009) Sociological study of the effect of relative deprivation (economic, social, services) on the tendency (15-25 years) to vandalistic behaviors, Master's thesis, supervised by Seyyed Yaqoub Mousavi, Al-Zahra University, Faculty of Social and Economic Sciences, Department of Sociology.

Rezvani Befroi, M. A., Soleimani, S., Majourzadeh Zahiri, Alireza, Daraya, S. (2016) “Investigating Urban Social Security (Case Study: Kaj Neighborhood, Quds City)”, Fifth International Conference on Modern Research in Civil Engineering, Architecture and Urban Planning, (8), 575-588.

Safaei, M., Alavi, Z. (2019) “Investigating the effect of relative deprivation on the incidence of crimes in the marginal areas of Bushehr city”, Bushehr Police Science Journal, (40), 27-59.

Sam Deliri, K. (2003) "Measuring Relative Deprivation in Ted Robert Gere's Theory", Journal of Strategic Studies, (4), 813-827.

Shakarbeigi, A., Yasminejad, P. (2012) “Comparison of family parenting styles, self-esteem and general health of delinquent and normal adolescent boys in Kermanshah”, Journal of Family Counseling and Psychotherapy, 2(2), 178-192.

Starks, M. C. (2000) An empirical test of the theory of relative deprivation among military reservists. The University of Texas at Arlington, A Dissertation for the Degree of Master of Arts in Sociology.

Taghavi, S. M., Khademian, T., Mottaghi, A., Shirzad, E. (2019) “Sociological explanation of the effect of economic and social deprivation (relative deprivation) on the tendency towards political violence of Tehrani citizens”, Journal of Social Security Studies, 11(63), 51-77.

Villa, E., Salazar, A. (2013) Poverty traps, economic inequality and incentives for delinquency. Cuadernos de Economía, 32 (61), 753- 786.

Vogel, M., Evelien, M., Hoeben, B., Wim, B. (2021) Nearby Neighborhood Influences on Adolescent Offending. British Journal Criminology, 61(1), 228-250.

Zare Shahabadi, A., Belgorian, M. (2014) “Investigating the relationship between social exclusion and delinquency among female students of Yazd University”, Journal of Iranian Social Issues, (2), 265-286.

 

 

 

* Assistant Professor, Department of Sociology, Faculty of Social Sciences, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran.

m.saadati@soc.ikiu.ac.ir

منابع و مأخذ:

- ابراهیمی، قربانعلی ،میرزایی، سمیه (1395)، «عوامل موثر در بزهکاری انحرافات اجتماعی نوجوانان: فراتحلیل مطالعات موجود»، چهارمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.
- ابراهیمی، نیر، محسنی، رضا علی، علمی، محمودی (1403). «تحلیل نقش احساس محرومیت نسبی و پیوندهای محله ای در گرایش جوانان به خشونت شهری در شهر رشت»، مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، شماره 2(پیاپی 67)، دوره 19.
- احمدی، حبیب (1394)، جامعه شناسیی انحرافات، تهران: انتشارات سمت.
احمدی، حبیب (1378)، رهیافت نظری ترکیبی در تبیین انحرافات اجتماعی، فصلنامه علمی-پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره 32، سال نهم، صص:6_4.
- ازکیا، مصطفی، غفاری، غلامرضا (1388)، جامعه شناسی توسعه، تهران: انتشارات کیهان.
- اسکندری چراتی، آذر (1396)، بررسی عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موثر بر بزهکاری نوجوانان پسر 13 تا 19 سال شهر آزاد شهر، فصلنامه حقوق خصوصی و کیفری، شماره سی و چهار، صص: 206_.189.
- اصغری نیاری، یعقوب، محموداوغلی، رضا (1397)، «احساس محرومیت نسبی در میان قوم بلوچ و تاثیر آن بر خشونت سیاسی»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی «پژوهش های سیاست نظری» شماره بیست و سه، صص: 336_305.
- امینی، سعیده، عزتی، نوید، (1396) ، بررسی جامعه شناختی احساس محرومیت نسبی جوانان مناطق توسعه یافته و کمتر توسعه یافته شهر تهران، فصلنامه توسعه محلی روستایی_شهری، شماره یک؛ صص:101_120.
- پناهی، محمد حسین (1397)، «نظریه‌ های انقلاب: وقوع، فرایند و پیامد ها»، تهران: انتشارات سمت.
- تقوی، سید مهدی، خادمیان، طلیعه، متقی، ابراهیم، شیرازد، هادی (1399)، « تبیین جامعه شناختی اثر محرومیت اقتصادی و اجتماعی (محرومیت نسبی) بر گرایش به خشونت سیاسی شهروندان تهرانی»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات امنیت اجتماعی، شماره شصت و سوم، صص : 77_51.
- زارع شاه آبادی، اکبر، بلگوریان، مستانه (1393)، بررسی رابطه طرد اجتماعی و بزهکاری در میان دانشجویان دختر دانشگاه یزد ، فصلنامه بررسی مسائل اجتماعی ایران ، شماره 2، صص: 286-265.
- سام دلیری ،کاظم (1382)، «سنجش محرومیت نسبی در نظریه تد رابرت گر» ، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره چهارم ،صص : 827_813.
- شکربیگی، علیرضا، یاسمی نژاد، پریسا (1391)، مقایسه سبکهای فرزندپروری خانواده، عزت نفس و سلامت عمومی نوجوانان پسر بزهکار و عادی در کرمانشاه، فصلنامه مشاوره و روان درانی خانواده، سال دوم، شماره دوم، صص:192-178.
- صفایی، مریم، علوی، زهرا (1399) ، بررسی تاثیر محرومیت نسبی در بروز جرائم در مناطق حاشیه نشین شهر بوشهر ، فصلنامه دانش انتظامی بوشهر ، شماره چهل ، صص: 59-27.
- عباسی، الهام، سعادتی، موسی (1395) ، بررسی جامعه شناختی رابطه بین محرومیت نسبی و بزهکاری نوجوانان ، فصلنامه علمی پژوهش علوم تربیتی و روانشناسی آسیب های اجتماعی و فرهنگی ایران ، شماره چهارم، صص:56-78.
- عابدینی، صمد، جعفری، حمیرا (1396)، بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با گرایش به نابهنجاری اجتماعی در بین دانشآموزان متوسطه دوره اول شهر خلخال در سال تحصیلی 93-94، پژوهشهای راهبردی مسائل اجتماعي ايران، سال هفتم، شماره پياپي 21 ،شماره دوم، صص: 37-52.
- قیس، طالعه، (1388)، «بررسی جامعه شناختی تاثیر محرومیت نسبی ( اقتصادی ، اجتماعی ، خدماتی ، بر گرایش (15_25 سال) به رفتار های وندالیستی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی ، گروه جامعه شناسی.
- کردعلیوند، سهیلا، مبارکی، علی (1397)، بررسی رابطه احساسی محرومیت نسبی و بزهکاری نوجوانان ، مطالعه تطبیقی دانش آموزان مقطع متوسط شهر خرم آباد و یزد، فصلنامه پژوهش های جامعه شناسی معاصر، شماره سیزده، صص: 36-1.
- کوه بنایی، حمید‌رضا، تیموریان، رویا، تیرآبادی، هادی، یزدانی، محمدرضا (1394)، «بررسی عوامل موثر بر احساس محرومیت نسبی» (مطالعه موردی شهرک شهید بهشتی)، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس، شماره سی و یک، صص: 125_105 .
- گیدنز،آنتونی، (1389)، جامعه شناسی، ترجمه محسن چاوشیان ، تهران: نشر نی.
- لهسایی زاده، عبدالعلی (1391)، نقش محرومیت نسبی در افزایش خشونت نشین های شهری مناطق حاشیه مورد مطالعه: شهر کرمانشاه، فصلنامه مطالعات شهری، سال دوم، شماره سوم، صص: 21-64.
- مشکانی، محمدرضا، مشکانی، زهراسادات (1381)، سنجش تاثیر عوامل درونی و بیرونی خانواده بر بزهکاری نوجوانان، مجله ی جامعه شناسی ایران، دوره ی چهارم، شماره دوم، صص:25-3.
- مرادی، گلمراد، سعیدی پور، بهمن (1390). بررسی نقش محرومیت نسبی در ایجاد رفتار جمعی جوانان شهر کرمانشاه براساس نظریه تعامل گرائی بلومر، دوفصلنامه علوم اجتماعی فردوسی مشهد، شماره 2(پیاپی 16)، سال نهم، صص: 191-163.
- نوری، مهناز (1396)، بررسی بزهکاری کودکان و نوجوانان در استان های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان بلوچستان، کردستان و تهران در ایران و مقایسه با بزهکاری کودکان و نوجوانان در ایالات متحده، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شاهرود، دانشکده علوم انسانی، واحد حقوق، صص: 111-1.
- Bernburg, J.G., Thorlindsson, T., Sigfusdottir, I. D. (2009). Relative Deprivation and Adolescent Outcomes in Iceland: A Multilevel Test, Social Forces, 87(3)1223-1250.
- Napoletano. A. (2015). Neighborhood crime, relative deprivation, and school violence in Canadian adolescents. A thesis submitted to McGill University in partial fulfillment of the requirements of the degree of MSc, Department of Psychiatry, Montreal.
- Villa, E., Salazar, A. (2013). Poverty traps, economic inequality and incentives for delinquency. Cuadernos de Economía, 32(61), 753- 786.
- Vogel, M., Evelien, M., Hoeben, B., Wim, B. ( 2021).Nearby Neighborhood Influences on Adolescent Offending. British Journal Criminology, 61(1), 228-250.
-Shahriar Keshavarz, Kenny R. Coventry, Piers Fleming (2021). Relative Deprivation and Hope: Predictors of Risk Behavior, Journal of Gambling Studies, (2021) 37:817–835.
-Starks, M. C. (2000). An empirical test of the theory of relative deprivation among military reservists. The University of Texas at Arlington، A Dissertation for the Degree of MasterofArtsin Sociology.
متن کامل:


فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»

        شماره دهم، زمستان 1402: 118-93

تاريخ دريافت: 23/06/1403

تاريخ پذيرش: 09/08/1403

نوع مقاله: پژوهشی

مطالعۀ جامعه‌شناختی رابطۀ احساس محروميت نسبي

و بزهكاري در بین نوجوانان شهر قدس

 

موسی سعادتی1

چکیده

یکی از معضلات اجتماعی که پیامدهای زیادی را برای فرد و خانواده به همراه دارد، مسئله بزهکاری در میان نوجوانان است. در سطح کلان نیز بزهکاری نوجوانان علاوه بر تحمیل هزینه‌های گزاف اقتصادی و اجتماعی، مانع توسعه و پویایی هر جامعه‌ای است. در این راستا، این تحقیق با هدف بررسی جامعه‌شناختی رابطه احساس محرومیت نسبی و بزهکاری در بین نوجوانان شهر قدس انجام پذیرفته است. روش تحقیق پژوهش از نوع پیماشی است. جامعه آماری شامل کلیه نوجوانان زیر هجده سال شهر قدس به تعداد 19190 نفر است که از این تعداد، 377 نفر از طریق فرمول آماری کوکران به عنوان حجم نمونه و به شیوه نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم انتخاب شدند. برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه محقق‌­ساخته استفاده شده است. برای سنجش پایایی ابزار از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج برای تمامی متغیرهای بالای 7/0 بوده است. همچنین برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم­فزار SPSS استفاده شده است. چارچوب نظری پژوهش مبتنی بر آرای متفکران اجتماعی چون «رابرت مرتون»، «آلبرت کوهن» و «رابرت گار» است. نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون بیانگر آن است که همبستگی بین تمامی مؤلفه‌های احساس محرومیت نسبی شامل احساس محرومیت اجتماعی، احساس محرومیت اقتصادی، احساس محرومیت فرهنگی و احساس محرومیت پزشکی، با بزهکاری نوجوانان معنادار بوده است و نوع رابطه نیز مثبت و مستقیم است. نتایج تحلیل رگرسیونی نیز نشان داد که متغيرهاي احساس محرومیت اقتصادی، احساس محرومیت فرهنگی، احساس محرومیت اجتماعی و احساس محرومیت پزشکی به ترتیب بیشترین تأثیر را بر متغیر بزهکاری داشته­اند. همچنین متغیرهای یادشده، 36 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین و پیش­بینی نموده­اند.

 

واژه‌های کلیدی: محرومیت نسبی، مقایسه اجتماعی، فقر، بزهکاری و نوجوان.

 


مقدمه و بیان مسئله

مراحل رشد انسان از تولد تا لحظه مرگ به دوران‌ مختلفی تقسیم می‌شود که در کنترل و شکل‌دهی به شخصیت اجتماعی فرد، کمک‌رسان است. دوران نوجوانی2، یکی از مهم‌ترین مراحل رشد است که به آن تولد دوم نیز می‌گویند؛ زیرا فرد به‌تدریج از وابستگی و ناتوانی‌های کودکی خود فاصله می‌گیرد و به سمت استقلال‌یابی پیش می‌رود. نوجوان در این دوره با قدم گذاشتن به مرحله بلوغ با تحولات جسمی، روحی- روانی و اجتماعی فراوانی دست‌ و پنجه نرم می‌کند که همین امر باعث شده نوجوانی در نزد متخصصان علوم رفتاری به دوران طوفان و فشار و زندگی تشنج‌آمیز معروف شود (اسکندری چراتی، 1396: 86). حال اگر عوامل مؤثر بر شخصیت شكل‌یافته به‌ گونه‌ای باشد كه نوجوان را در هویت‌یابی یاری رساند، مسائل حاد بروز نخواهد كرد. اما اگر این عوامل بحران را تشدید نماید، نوجوان مستعد و آسیب‌پذیر به ‌سوی ناهنجاری و یا بزهكاری3 سوق می‌یابد (شکربیگی و یاسمی‌نژاد، 1391: 179). به ‌طور کلی رفتار انحرافی افرادی که هنوز به سن قانونی نرسیده‎اند، بزهکاری نامیده می‎شود و جوانان مرتکب این رفتار را بزهکار می‎نامند (احمدی، 1394: 8).

بزهکاری نوجوانان از چند جهت حائز اهمیت بوده، جزء مسائل مهم اجتماعی محسوب می‌شود؛ زیرا از یک طرف به دلیل قرارگیری در سن بلوغ، امکان اصلاح و تربیت نوجوانان وجود دارد و از طرفی دیگر، شخصیت و هویت فرد در مرحله نوجوانی شکل می‌گیرد و اگر تکوین و تکامل شخصیت همراه با اعمال مجرمانه و بزهکارانه باشد، این رفتار در فرد نهادینه شده، در آینده نیز به همین منوال به رفتارها و کنش‌های مجرمانه خود به ‌صورت حرفه‌ای‌تر ادامه خواهد داد (عباسی و سعادتی، 1395: 2). در نهایت اینکه نوجوانانی که در منجلاب بزهکاری گرفتار می‌شوند، در اکثر موارد، فرصت‌های جبران‌ناپذیری را از نظر تحصیل و شغل مناسب از دست می‌دهند. این سابقه نامطلوب در زندگی حال و آینده آنها، تأثیرات مخربی برجای می‌گذارد؛ زیرا با پذیرفته نشدن آنان در گروه‌های درسی و کاری آبرومند و آینده‌ساز، به‌تدریج از جامعه طرد می‌شوند و این امر سبب انتقال مسئله به فرزندان و نسل بعدی‎شان می‌شود و تباهی کودکان و نوجوانان بیشتری را رقم می‌زند. از طرفی دیگر رنج و ناراحتی خانواده‌های کودکان و نوجوانان بزهکار نیز سلامت اجتماع را به خطر می‎اندازد و ممکن است موجب تنش و درگیری‌های بین خانواده‌ها، همسایگان و دیگران شود (مشکانی و مشکانی، 1381: 4). دلیل دیگری که مسئله­مند بودن بزهکاری نوجوانان در جوامع در حال توسعه و حتی توسعه‌یافته را مشخص می‌سازد این است که این انحراف، قشر نوجوان و جوان جامعه را مورد هدف قرار می‌دهد که آینده‌سازان جامعه هستند (زارع شاه‌آبادی و بلگوریان، 1393: 269).

یکی از مهم‌ترین عوامل گرایش نوجوانان به رفتار بزهکارانه، مسئله فقر، فشار مالی و محرومیت نسبی4 است. انسان‌ها به عنوان کنشگرانی مطالبه‌‌گر، دارای سرشت سیری‌ناپذیر در دستیابی به خواست‌‌ها و آرزوهای خود هستند، به‌ طوری که با رسیدن به یک خواسته، از پای نمی‌نشینند و به سوی برطرف کردن نیازها و خواسته‌های جدیدتر گام برمی‌دارند. حال اگر این نیاز‌‌ها رفع نشود یا به تأخیر بیفتد، این احساس در نوجوانان شکل خواهد گرفت که از آن چیزی که مستحق آن هستند، محروم‌ مانده‌‌اند. از سوی دیگر ایران در حال حاضر در مرحله گذر از سنت به سمت مدرنیته قرار دارد و همین اتفاق سبب بروز شکاف میان سنت و مدرنیته و قرارگیری در وضعیت آنومی و آشفتگی اجتماعی می‌شود. شرایط آنومیک باعث ناامیدی نسبت به برآورده شدن نیازها می‌شود و هرچه میزان برخورداری افراد جامعه از سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نامتعادل و نامناسب باشد، سبب عمیق‌تر شدن این شکاف می‌شود. در این شرایط، افرادی که سرمایه کمتری دارند، به مقایسه زندگی خود با گروه مرجعی که در آن زندگی می‌کنند، دست می‌زنند و اگر در این مقایسه، وضعیت خود را ناعادلانه درک کنند، دچار محرومیت نسبی می‎شوند (امینی و عزتی، 1396: 102-103).

در واقع احساس محرومیت نسبی، وضعیتی است که منجر به احساس بی‌عدالتی و نارضایتی می‌گردد و نوجوان را به این باور می‌رساند که از راه مشروع نمی‌تواند به موقعیت‌های دلخواه دست یابد و همین امر باعث خشم و ناراحتی و گرایش نوجوان به سمت رفتارهای نامشروع و بزهکارانه برای دستیابی به خواسته‌های خود می‌شود (کرد علیوند و مبارکی، 1397: 2).

طبق مطالعات صورت­گرفته در مرکز مطالعات بین‌المللی زندان‌های جهان در سال 2017، آمار جرایم زیر بیست سال 125 کشور بررسی شد که کشور ایران با نرخ 90/50، رتبه 43 را داشته ‌است (همان: 3). بر اساس آمار سایت نیروی انتظامی در شهر تهران که بزرگ‌ترین شهر و پایتخت ایران شناخته می‌شود، وجود بزهکاری در میان نوجوانان بیشتر به شکل سازمان­یافته است. این وضعیت در مناطق حاشیه‌ای شهر نظیر شهر قدس حادتر بوده و به دلیل افزایش خشونت، میانگین سن جرائمی مانند چاقوکشی کاهش یافته است و بر اساس آمار سرقت با 44 درصد، رتبه اول و تکدی‌گری با 27 درصد، رتبه دوم جرائم را در نوجوانان شهر قدس تهران دارد (نوری، 1396: 110).

از آنجایی که رشد و توسعه هر جامعه­ای از سطح خرد شروع می­شود و نوجوانان، سرمایه‌های بالقوه جامعه به ‌شمار می‌روند، از این­رو شناخت و بررسی بزهكاري نوجوانان در شهر قدس ضروری است؛ زیرا یکی از شهرهای مهمی است که دارای موقعیت مناسب جغرافیایی از لحاظ نزدیکی به دو کلان­شهر تهران و کرج و قیمت پایین مسکن است و این امر موجب شده که افرادی از هر قشر به این شهر مهاجرت کنند و از طرفی وجود خرده‌فرهنگ‌های انحرافی زمینه‌ساز بزهکاری بوده است.

 شهر قدس که با هسته اولیه قلعه حسن‌خان میرشکار شکل گرفته، در سال‌های بعد با استقرار صنایع بزرگی نظیر گروه صنایع کفش ملی و نفت پارس به یکی از مکان‌های مهاجرپذیر و جمعیت جویای اشتغال در اینگونه صنایع تبدیل شده است. تحولات این شهر در دو سه دهه اخیر تحت ‌تأثیر مزیت‌های مکانی و فعالیتی آن به ‌گونه‌ای شتاب‌زده و نابسامان بوده، به‌ نحوی که در فاصله سال‌های 1345-1355 نرخ رشد جمعیت 6/11 درصد و در سال‌های 1355-1365 نرخ رشد 3/12 درصد را تجربه کرده است. در حال حاضر شهر قدس، جمعیتی معادل 147/230 نفر را در مساحتی حدود 649/2 هکتار در خود جای داده است. بر این اساس با توجه به میزان مساحت بافت پر در این شهر، تراکم ناخالص و خالص جمعیتی به ‌ترتیب برابر با 86 نفر و 489 نفر در هکتار است. از آنجا که فضاهای شهری امروزی، مؤلفه‌ای برای وقوع نابهنجاری‌های شهری است، بنابراین بررسی آن از لحاظ اجتماعی، امری ضروری است؛ زیرا شرایط تحقق جرایم شهری، یعنی شرایطی که فقدان برخی از آنها یا دقت در مدیریت فعالیت مشروع شهری، در کاهش جرایم و پیشگیری از آنها مؤثر خواهد بود. این شرایط گاه با شخص بزه‌دیده و نحوة زندگی و فعالیت‌های روزمرة او مرتبط است و گاه به شخص بزهکار و موقعیت‌های مجرمانه مربوط می‌شود. به ‌علاوه ممکن است نبود برخی از شرایط و معیارها، زمینة تحقق جرایم شهری را فراهم ساخته یا ارتکاب آنها را تسهیل کند 
(رضوانی بفروئی و دیگران، 1395: 576).

 در نهایت اینکه بزهكاري امروز نوجوانان مي‌تواند زمینه­ساز بسیاری از رفتارهای دوره بزرگسالی آنان شود، مگر آنكه براي پيشگيري از آن، مطالعات و پژوهش‌های علمی در این حوزه صورت پذیرد. بر این اساس پژوهش حاضر نیز با هدف پاسخگویی به پرسش­های زیر انجام شده است:

-       میزان بزهکاری در بین نوجوانان شهر قدس تا چه اندازه‌ای است؟ 

-       میزان احساس محرومیت نسبی در بین نوجوانان شهر قدس در چه حدی است؟ 

-       چه رابطه‌ای بین احساس محرومیت نسبی و بزهکاری نوجوانان شهر قدس وجود دارد؟

 

پیشینۀ تجربی

نتایج پژوهش ابراهیمی و همکاران (1403) با ‌عنوان «تحلیل نقش احساس محرومیت نسبی و پیوندهای محله‌ای در گرایش جوانان به خشونت شهری شهر رشت» نشان داد که میان پیوندها و تعلقات محله‌ای و گرایش به خشونت شهری، همبستگی معنادار معکوس ضعیفی وجود دارد؛ اما میان احساس محرومیت نسبی و گرایش به خشونت شهری، همبستگی معنادار مستقیمی وجود دارد.

بخشی از نتایج پژوهش صفایی و علوی (1399) با عنوان «بررسی تأثیر محرومیت نسبی در بروز جرائم مناطق حاشیه‌نشین شهر بوشهر» بیانگر آن است که رابطه مثبت و معناداری میان محرومیت نسبی با بروز جرائم در مناطق حاشیه‌نشین شهر بوشهر وجود دارد.

یافته­های پژوهش اسکندری چراتی (1396) با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر بزهکاری نوجوانان» بیانگر رابطه مثبت و معنادار میان فقر اقتصادی خانواده و بزهکاری نوجوانان پسر 13-19 سال شهر آزادشهر است.

نتایج پژوهش عباسی و سعادتی (1395) با عنوان «بررسی جامعه‌شناختی رابطه بین محرومیت نسبی و بزهکاری نوجوانان» بیانگر رابطه مثبت و معنادار بین محرومیت نسبی و بزهکاری است و بین این دو متغیر با 99 درصد اطمینان، رابطه وجود دارد؛ به نوعی که هرچه نوجوانان، محرومیت نسبی بیشتری را احساس کنند، بزهکاری آنان در سطح ضعیفی افزایش می‌یابد.

نتایج پژوهش زارع شاه‌آبادی و بلگوریان (1393) با عنوان «بررسی رابطه طرد اجتماعی و بزهکاری در میان دانشجویان دختر دانشگاه یزد» عبارت است از اینکه بین طرد اجتماعی و بزهکاری، رابطه مثبت و معنا‌داری وجود دارد. هر اندازه طرد اجتماعی بیشتر باشد، میزان بزهکاری نیز افزایش می‌یابد.

لهسایی‌زاده (1391) در پژوهشی با ‌عنوان «نقش محرومیت نسبی در افزایش خشونت‌های شهری مناطق حاشیه‌نشین» نشان داد که هرچه احساس محرومیت نسبی در افراد ساکن در مناطق حاشیه‌نشین بیشتر باشد، افراد برای جبران این وضعیت به هر ابزار و وسیله‌ای دست خواهند زد. یکی از راه‌ها، خشونت در مناطق حاشیه‌نشین شهر است.

مرادی و سعیدی‌پور (1390)، پژوهشی را با عنوان «بررسی نقش محرومیت نسبی در ایجاد رفتار جمعی جوانان شهر کرمانشاه بر اساس نظریه تعامل‌گرایی بلومر» انجام دادند که نتایج آن نشان داد که آزمون همبستگی متغیر بزهکاری نوجوانان با تعاریف خنثی از عمل بزهکارانه، بزهکاری دوستان، افسردگی و روابط منفی با والدین مثبت بوده است. از بین ابعاد یادگیری اجتماعی، بعد بزهکاری دوستان، بیشترین تأثیر را بر بزهکاری نوجوانان داشته است و متغیرهای ساختاری (آنومی و بی­سازمانی اجتماعی) به عنوان علل دور، باعث فضاسازی روی یادگیری اجتماعی بزهکاری می‌شوند.

کشاورز5 و همکاران (2021) در پژوهشی با عنوان «محرومیت نسبی و امید: پیش‌بینی‌کننده‌های رفتار مخاطره‌آمیز» نشان دادند زمانی که افراد، درگیر احساس محرومیت نسبی می‌شوند، امکان بروز رفتارهای ناسازگار و خطرناک و انحرافی در آنها افزایش می‌یابد و می‌توان با افزایش امید در میان جمعیتی که دچار این محرومیت می‌شوند، رفتارهای ریسکی و پرخطر آنان را کاهش داد. 

وُگل6 و همکاران (2021)، پژوهشی با عنوان «تأثیرات محله مجاور بر تخلفات نوجوانان» انجام دادند. نتایج بیانگر آن بود که جوانان وقتی در محله‌های محرومی زندگی می‌کنند که محرومیت نسبی حاکم است، در بالاترین سطوح تخلف قرار می‌گیرند. این مطالعه اهمیت فرصت‌های جرم‌زا و نظارت والدین را برای درک پویایی فضایی آسیب‌پذیری محله در مورد بزهکاری نیز نشان می‌دهد.

پژوهش ناپلتانو7 (2015) با عنوان «جنایت محله، محرومیت نسبی و خشونت مدرسه در نوجوانان کانادایی» نشان داد که بین احساس محرومیت نسبی و بی‌سازمانی اجتماعی و بزهکاری، رابطه مثبت وجود دارد. همچنین بر اساس نتایج، نیاز به گسترش استراتژی‌های مداخله فراتر از کلاس درس و در سطوح وسیع‌تر محله برای کمک به کاهش تفاوت‌های اجتماعی- اقتصادی در ثروت و جنایت محله مورد تأکید است.

ویلا و سالازار8 (2013) در پژوهشی با عنوان «تله‌های فقر، نابرابری اقتصادی و مشوق‌های بزهکاری» دریافتند که وجود یک تله فقر تحت شرایط نابرابری اقتصادی اولیه کافی و سرمایه‌گذاری سرمایه انسانی غیر قابل تقسیم پرهزینه در درازمدت، به‌وجودآورنده بزهکاری است.

برنبورگ9 و همکاران (2009) در تحقیقی با عنوان «محرومیت نسبی و پیامدهای نوجوانی در ایسلند: آزمون چند‌سطحی» دریافتند که یکی از کاربردهای مهم نظریه محرومیت نسبی، این است که این محرومیت ناشی از مقایسه‌های نامطلوب اجتماعی است و می‌تواند منجر به خشم و افزایش احتمال رفتار انحرافی شود. اثرات محرومیت اقتصادی بر پیامدهای فردی به دلیل مقایسه با گروه‌های مرجع است. اثرات محرومیت اقتصادی بر خشم نوجوانان، بزهکاری، خشونت و وضعیت خانوادگی نسبی ذهنی در جوامع مدرسه‌ای بیشتر یافت شده است.

استاکز10 (2000) در اثر خود با عنوان «آزمون تجربی نظریه محرومیت نسبی در میان کارکنان نظامی»، ضمن شناسایی عوامل مؤثر بر محرومیت نسبی، دریافتند که کارکنان با سنین بالا و دارای تحصیلات عالی، درصد بالاتری از محرومیت دارند.

در یک جمع‌بندی کلی می‌توان اذعان نمود که پژوهش‌های خارجی و داخلی، نشان از رابطه مستقیم و نقش تأثیرگذار محرومیت نسبی بر بزهکاری و رفتارهای مجرمانه در میان نوجوانان دارد. ولی نقطه افتراق پژوهش حاضر در این امر نهفته است که مطالعۀ رابطه احساس محرومیت نسبی و بزهکاری در شهر قدس به عنوان شهر همجوار کلان­شهر تهران، شهری مهم تلقی می‌شود. همچنین این پژوهش با نگاهی جامعه­شناختی به احساس محرومیت نسبی و مسئله بزهکاری در میان نوجوانان می­پردازد که در پژوهش‌های انجام­یافته، این مهم کم­رنگ است.

 

مبانی نظری

در ادامه به آرای مهم‌ترین متفکران حوزه بزهکاری و احساس محرومیت نسبی پرداخته شده است.

بزهکاری

اصطلاح بزهکاری رسماً در سال 1899، وقتی اولین قانون بزهکاری جوانان در آلینوس شیکاگو تصویب شد، متداول گشت. تا سال 1899، جوانان و بزرگسالان در یک مجموعه قرار می‌گرفتند و هر نوع مجازات یا برنامه اصلاح و بازپروری که برای منحرفان بزرگ­سال اعمال می‌شد، برای جوانان منحرف نیز قابل اجرا بود. بر اساس مطالعات تجربی صورت­گرفته در آن دوران، اندیشمندان اجتماعی دریافتند که رفتار و برخورد یکسان با بزهکاران نوجوان و بزرگ‌سال نه­تنها جرم و بزهکاری را کاهش نمی‌دهد، که باعث ازدیاد آن در جامعه نیز می‌شود. به همین دلیل از آن پس در بیشتر کشورهای جهان، نظام قضایی و نظام کنترل نوجوانان از بزرگ­سالان متمایز شد و برخورد با نوجوانان بیشتر جنبه بازپروری، توان­بخشی، حمایتی و ارشادی دارد (احمدی، 1394: 9).

در جامعه‎شناسی انحرافات نیز به ‌عنوان یکی از حوزه‌های جامعه‌شناسی، انحراف اجتماعی برحسب سن افرادی که مرتکب رفتار انحرافی می‌شوند، در دو مقوله بزهکاری و جرم طبقه‌بندی می‌شود؛ به این معنا که تقسیم انحراف اجتماعی به بزهکاری و جرم بر اساس نوع و شدت رفتار انحرافی نیست، بلکه بر اساس سن فرد هنگام ارتکاب رفتار یادشده انجام می‌گیرد. بر این اساس رفتار انحرافی جوانانی که هنوز به سن قانونی (در اغلب کشورها به هجده سال) نرسیده‎اند، بزهکاری نامیده می‌شود و جوانان مرتکب این رفتارها را بزهکار می‌نامند (همان: 8). بزهکاری نوجوانان رفتارهای مختلفی را شامل می‌شود و مواردی چون فرار کردن از خانه، نقض مقررات حکومت، فرار از مدرسه و مصرف الکل و تا بزهکاری خشن و رفتار‌های جنایی مثل مصرف یا توزیع مواد غیر قانونی، تخریب و ورود غیر قانونی به حریم دیگران، دزدی و تجاوز و قتل ادامه دارد (نوری، 1396: 13).

از نظر رابرت مرتون11 و بر اساس نظریۀ فشار، جرم عمدتاً ناشی از قرار گرفتن افراد «بهنجار» در موقعیت‌های «نابهنجار» است. به نظر مرتون، ساخت‌های اجتماعی، تولید‌کننده و جهت‌دهنده الگوهای رفتاری هستند. به عقیده او، جرم و بزهکاری از ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه نشأت می‌گیرد. همه اعضای جامعه، ارزش‌های مشترکی دارند، ولی به لحاظ ساختارهای اجتماعی در موقعیت‌های مختلف قرار می‌گیرند و به همین دلیل، فرصت‌های نابرابری برای درک ارزش‌ها در دسترس دارند که موجب انحرافات اجتماعی می‌شود (احمدی، 1394: 50-51). در واقع مرتون، علت کجروی مردم را شکاف میان اهداف و ابزار مقبول اجتماعی می‌داند که معتقد است واکنش مردم نسبت به فشارهای اجتماعی در مقابل عدم دستیابی به اهداف مشروع، مشابه نیست. بنابراین بعضی از افرادی که نتوانسته‌اند از راه مشروع به اهداف خود برسند، ممکن است به بزهکاری متوسل شوند (ابراهیمی و میرزایی، 1395: 3).

نظریه بر چسب‌زنی نیز به این نکته اشاره دارد که از طریق برچسب زدن یک عمل با عنوان بزهکاری، زنجیره‌ای از حوادث به حرکت درآورده می‎شود که فرد را به سوی انحرافات بزرگ‌تری سوق می‎دهد (اسکندری چراتی، 1396: 7). قواعدی که کجروی بر اساس آن تعریف می‌شود، کم‌وبیش از طرف ثروتمندان برای فقرا و از طرف بزرگ­ترها برای جوانان وضع می‌شود. برای مثال بسیاری از کودکان از دیوار باغ‌ها بالا می‌روند و میوه می‌دزدند یا از مدرسه می‌گریزند. این رفتار در یک محله ثروتمند ممکن است بازیگوشی و در دیگر محله فقیرنشین، بزهکاری تلقی شود (گیدنز، 1395: 305). نظریه برچسب‌زنی بر این فرض استوار است که از سویی هیچ فردی ذاتاً و از ابتدا مجرم و بزهکار نبوده و از سویی دیگر هیچ عملی ذاتاً مجرمانه نیست و تعریف تبهکاری و کجروی از سوی قدرتمندان، پلیس و مؤسسات اصلاح و تربیت شکل می‌گیرد (همان: 350).

گابریل تارد12، تئوری تقلید را برای توضیح انحراف مطرح می‌کند. وی در کتاب خود با عنوان «بزهکاری تطبیقی» می‌نویسد که رفتار و اعمال افراد در اجتماع ناشی از تقلید است. به باور او، انسان‌ها ذاتاً بزهکار نیستند و رفتارها و روابط اجتماعی خود را از طریق تقلید و تکرار عادات و رفتار دیگران برقرار می‌نمایند. در این راستا مک­کی13 نیز اصطلاح «منطقه بزهکاری» را مطرح می‌کند و می‌گوید که در محله‌های فقیرنشین، رفتار بزهکارانه، الگویی عادی است و جوانان در چنین محله­هایی از طریق تماس نزدیک و دوستی با افراد بزهکار، این رفتارهای انحرافی را که مورد تشویق نیز واقع می‌شود، از آنها می‌آموزند و در نتیجه بزهکار می‌شوند (اسکندری چراتی، 1396: 8).

بر اساس نظریه‌ی فرهنگ کجرو، ناکامی‌های طبقه پایین جامعه، خرده‌فرهنگ خاصی را به وجود می‌آورد که تأکید بر قلدری و بی‌پروایی دارند و رفتار‌های مجرمانه را تشویق می‌کنند. بر اساس این نظریه، ساکنان محله­های فقیرنشین یا محروم به صورت اجباری از قانون تخطی می‌کنند، زیرا از خرده­فرهنگ کجروی اطاعت می‌کنند که در تضاد با قوانین و مقررات جامعه است. آلبرت کوهن14 استدلال می‌کند که پسران قشرهای پایین که از موفقیت خویش در زندگی مأیوس و ناکام شده‌اند، به صورت خرده‌فرهنگ بزهکار مثل دار و دسته‌های بزهکاران، دست به دست هم می‌دهند و به بزهکاری متوسل می‌شوند و زمانی که نوجوانان نمی‌توانند به اهداف خود برسند، به فعالیت‌های بزهکارانه گرایش می­یابند (گیدنز، 1395: 303).

نظریه‌های خرده‌فرهنگی به الگوهای فرهنگی رفتار که در ساختار طبقاتی جامعه موجود است، توجه نموده، اذعان می‌دارند که جوانان طبقات پایین جامعه در مراکز آموزشی با ناسازگاری بین ارزش‌های خرده‌فرهنگی خود و ارزش‌های خرده‌فرهنگی طبقه متوسط مواجه شده، مرتکب رفتار انحرافی می‌شوند (احمدی، 1378: 4). پیش­فرض اساسی نظریه کنترل قدرت نیز بر این امر استوار است که تمایزهای جنسی میان طبقات اجتماعی مختلف بیشتر در میزان آزادی و قدرت جوانان در خانواده نشو و نما می‌کند. این نظریه بحث می‌کند که جرایم دختران در خانواده‌های پدر- مادرسالاری و خانواده‌هایی که زنان و شوهران، هر دو شاغل هستند، افزایش خواهد یافت؛ زیرا دختران در این خانواده‌ها به دلیل فقدان توزیع قدرت میان والدین برای ارتکاب رفتار انحرافی، آزادتر خواهند بود (همان: 6). 

محرومیت نسبی

محرومیـت بـه نیازهـاي بـرآورده­نشده و مشکلات ایجادشده به وسیله کمبود منابع و فرصت‌ها اشـاره دارد که می‌تواند مربوط به تمام نارسایی‌های حاصل از شرایط فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیطی باشد. محرومیت، آسیبی اجتماعی و مادی است که زندگی فردی و خانوادگی افراد محروم را تحت ‌تأثیر قرار می‌دهد و مشکلات عدیده‌ای بر آنها تحمیل می‌کند (کوه­بنایی و دیگران، 1394: 110). محرومیت، انواع متفاوتی دارد که یکی از آنها محرومیت نسبی است. استوفر15 برای اولین­بار در سال 1949، مفهوم محرومیت نسبی را مطرح می‌کند. وی دیدگاه روان­شناسی اجتماعی داشت و در تلاش بود که نگرش سربازان آمریکایی را در طول جنگ جهانی دوم مقایسه کند. بعد از استوفر، رابرت کی مرتون از این مفهوم استفاده می‌کند و معتقد است که مردم، زمانی احساس محرومیت نسبی می‌کنند که موقعیت خود را با موقعیت افراد گروه‌های دیگر، از جنبه منفی مقایسه می­کنند (قیس، 1388: 4). 

پیتر تاونزند16 نیز معتقد است که محرومیت نسبی را باید از دو منظر مادی و اجتماعی بررسی کرد و تأکید فراوانی بر نیاز به مشارکت در عادات روزانه، نحوه گذران اوقات فراغت و فرهنگ سیاسی مردم دارد و می‌گوید اگر مقتضیات زندگی مردم با این نوع مشارکت‌ها هماهنگ نباشد، اینگونه افراد دچار محرومیت نسبی شده‌اند (ازکیا و غفاری، 1388: 66).

دیویس17، محرومیت نسبی را محدود به مقایسه با اعضای درون گروه می‌داند، به‌ طوری که از نظر او باید مقایسه با اعضای درون گروه مشابه صورت گیرد تا محرومیت نسبی حاصل شود و به این نتیجه برسد که اعضای گروهی دارای برخی مزیت‌هایی است که وی فاقد آنهاست. اگر در دوره‌ای طولانی رفاه ایجاد شود که طی آن، سطح انتظارات مردم افزایش یابد و بعد از دوره‌ای رفاه اجتماعی افول یابد، شکاف عمیقی بین آنچه مردم می‌خواهند و آنچه به ‌دست می‌آورند شکل می‌گیرد که این شکاف باعث بروز سرخوردگی و یأس خواهد شد (تقوی و دیگران، 1399: 11).

به نظر تد رابرت گار18، محرومیت نسبی به معنی درک تفاوت میان انتظارات ارزشی (خواسته و بایدهای افراد، شرایطی که افراد معتقدند حقیقتاً حق آنهاست) و توانایی‌های ارزشی (داشت‌ها و هست‌های افراد، وسایل و شرایطی که افراد احساس می‌کنند توانایی و استعداد به دست آوردن آن را دارند) است. احساس محرومیت نسبی ممکن است بر اساس مقایسه وضعیت فعلی فرد با گذشته خود، آرمان‌های انتزاعی یا معیارهایی که یک رهبر یا یک گروه مرجع طراحی کرده (ایدئولوژی) و ارجاع به گروه‌های دیگر شکل گیرد (سام دلیری، 1382: 815). توانایی ارزشی بیشتر در محیط فیزیکی و اجتماعی یافت می‌شود و مربوط به امور اجتماعی مانند تحصیل و حفظ ارزش‌هایی است که مردم انتظار به دست آوردن آنها را دارند و انتظارات ارزشی کالا و شرایط زندگی است که مردم خود را مستحق آن می‌بینند (اصغری نیازی و محمود اوغلو، 1397: 321).

به عبارتی دیگر به نظر تد رابرت گار، هرچه فاصله و شکاف بین خواسته‌ها و انتظارات انسان با داشته‌هایش بیشتر شود، میزان محرومیت نسبی بیشتری را هم احساس می‌کند. محرومیت نسبی می‌تواند موجب بروز نارضایتی در افراد گردد و این نارضایتی به عنوان محرکی کلی برای اقداماتی علیه منبع محرومیت عمل می‌کند. در واقع پاسخ‌های پرخاشجویانه و یا کنش‌های بزهکارانه، زمانی شکل می‌گیرند که سرنخی از بیرون، آنها را تحریک کند و گرایش نوجوانان به بزهکاری در زمان احساس محرومیت نسبی در واقع جزء تمایلات زیست‌شناختی و ذاتی انسان برای حمله به عامل سرخوردگی است (سام دلیری، 1382: 816).

بر اساس این نظریه، علت بزهکاری و خشونت در ذات انسان نيسـت، بلكـه علت بسياري از پرخاشگري و بزهکاری‎های نوجوانان در انواع محروميت‌هاي اقتصادي، سياسـي، اجتماعي و حقوقی است. انسان، موجودی است که به صورت ذاتی اگر تحت فشار باشد، از خود واكنش نشان می‌دهد و نوع و سطح واكنش آنها بستگي به ميزان فشار و محروميت دارد (اصغری نیازی و محموداوغلو، 1397: 319). گار، محرومیت نسبی را در بخش­های زیر خلاصه نموده است: 

- ارزش‌های رفاهی (ارزش‌های اقتصادی) که شامل غذا، مسکن و آسایش مادی است.

- ارزش‌های مربوط به قدرت، در واقع ارزش‌های سیاسی است که شامل اموری مانند مشارکت سیاسی، تعیین حق سرنوشت و امنیت است.

- ارزش‌های بین اشخاص، همان ارزش‌های احتمالی شامل روابط عاطفی و احترام و اعتماد است (پناهی، 1397: 280).

گار، سه نوع وضعیت محرومیت نسبی را با ‌عنوان «الگوی محرومیت نسبی» مطرح می‌کند:

-       محرومیت نزولی: زمانی اتفاق می‌افتد که انتظارات افراد ثابت است، اما توانایی‎های آنها به طور مداوم کاهش می‌یابد. این محرومیت بیشتر ناشی از مقایسه فرد نسبت به وضعیت گذشته خود است. 

-       محرومیت ناشی از بلندپروازی: یعنی در حالی که توانایی‌های افراد ثابت است، انتظارات 
ارزشی آنها، رشد صعودی می­یابد. در این حالت، افراد احساس مي­كنند که فاقد ابـزاری بـراي رسیدن بـه توقعـات جديـد يـا تشديديافته هستند. 

-       محرومیت صعودی: پس از یک دوره که انتظارات ارزشی و توانایی ارزشی به مدت هم‌زمان و طولانی رشد می‎کنند، ساختار جامعه اجازه رشد بیشتر به توانایی‎های ارزشی را نمی‎دهد (کوه‎­بنایی و دیگران، 1394: 113).

با توجه به پیشینه‌های تجربی و مباحث نظری طرح­شده، مدل نظری پژوهش حاضر به شکل زیر قابل تدوین است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- مدل نظری تحقیق

فرضیه­های پژوهش

-       بین احساس محرومیت اجتماعی و بزهكاري در میان نوجوانان شهر قدس، رابطه وجود دارد. 

-       بین احساس محرومیت اقتصادی و بزهكاري در میان نوجوانان شهر قدس، رابطه وجود دارد.

-       بین احساس محرومیت فرهنگی و بزهكاري در میان نوجوانان شهر قدس، رابطه وجود دارد.

-       بین احساس محرومیت پزشکی و بزهكاري در میان نوجوانان شهر قدس، رابطه وجود دارد.

 

روش پژوهش

روش تحقیق مورد استفاده در پژوهش حاضر بر اساس هدف تحقیق از نوع کاربردی و بر اساس شیوه گردآوری داده‌ها، پیمایشی است. همچنین از نظر زمانی، جزء تحقیقات مقطعی به شمار می­رود. در پژوهش حاضر، جامعه آماری، کل نوجوانان زیر هجده سال شهر قدس استان تهران به تعداد 19190 نفر است (سرشماری نفوس و مسکن، 1395). روش نمونه‌‌گیری در این پژوهش از نوع نمونه‌گیری طبقه‌ای تصادفی است، بدین ‌معنا که پس از برآورد حجم نمونه کل، نمونه اختصاصی برای هر کدام از مناطق شهری شهر قدس به تناسب جمعیتشان محاسبه شده است. حجم نمونه پژوهش با استفاده از فرمول کوکران، 377 نفر برآورد شد. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق­ساخته بوده است و نرم­افزار مورد نیاز برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، نرم افزار SPSS است.

متغیر مستقل احساس محرومیت نسبی با چهار مؤلفه احساس محرومیت اجتماعی، محرومیت اقتصادی، محرومیت فرهنگی و محرومیت پزشکی با پرسش­هایی در سطح سنجش رتبه‌ای و در قالب طیف لیکرت سنجیده شده است.

برای سنجش متغیر وابسته بزهکاری نیز از پنج مؤلفه شامل وندالیسم، خشونت، سرقت، جرائم رایانه‌ای و مصرف مواد اعتیادآور و با گویه‌هایی در سطح سنجش رتبه‌ای و در قالب طیف لیکرت استفاده شده است. برای برآورد اعتبار ابزار از اعتبار صوری و برای سنجش پایایی پرسشنامه، از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شده است. جدول شماره (1)، نتایج ضریب پایایی متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهد که ضریب یادشده برای تمامی متغیرها، بالاتر از 7/0 بوده که نشان از پایایی مناسب ابزار اندازه­گیری است.


جدول ۱- ضرایب پایایی متغیرهای پژوهش

متغیر

مؤلفه

تعداد گویه

ضریب پایایی به تفکیک مؤلفه

ضریب پایایی کل

احساس محرومیت نسبی

محرومیت اجتماعی

6

852/0

932/0

 

محرومیت اقتصادی

6

941/0

محرومیت فرهنگی

5

866/0

محرومیت پزشکی

4

975/0

بزهکاری

وندالیسم

4

782/0

771/0

سرقت

5

720/0

جرائم اینترنتی

6

764/0

خشونت

5

801/0

مصرف مواد اعتیاد‌آور

4

763/0

 

تحلیل داده‌ها

اطلاعات حاصل در پژوهش حاضر در دو بخش یافته‌های توصیفی و یافته‌های استنباطی تجزیه و تحلیل شده است.

یافته­های توصیفی

بر اساس یافته‌های پژوهش، 214 نفر (7/56 درصد) از نمونه مورد مطالعه شامل مردان و 163 نفر معادل 3/43 درصد از نمونه آماری شامل زنان نوجوان است. از مجموع افراد مورد مطالعه، 320 نفر معادل 85 درصد از کل نمونه آماری، مجرد و 57 نفر یعنی 15 درصد متأهل هستند. میانگین سن پاسخگویان برابر با 18/16 است و انحراف معیار 01/2 ماکزیمم سن پاسخگویان 18 و مینیمم سن پاسخگویان 13 و دامنه تغییرات برابر 5 است. 66 درصد پاسخگویان دارای مدرک دیپلم، 24 درصد مدرک راهنمایی و 10 درصد مدرک ابتدایی بوده­اند. 

مطابق نتایج، شغل 46 درصد از والدین (پدر) پاسخگویان آزاد، 35 درصد کارمند و 19 درصد کارگر گزارش شده است. درآمد 31 درصد از خانواده‌های پاسخگویان، کمتر از 10 میلیون تومان، 36 درصد بین 10 تا 20 میلیون تومان، 25 درصد بین 20 تا 30 میلیون تومان و 8 درصد بالای 30 میلیون تومان بوده است. 

میانگین احساس محرومیت اجتماعی با انحراف معیار 14/11 برابر با 85/18 بوده است. میانگین احساس محرومیت فرهنگی برابر با 13/14 گزارش شده است. میانگین احساس محرومیت اقتصادی با انحراف معیار 58/13 و ماکزیمم 24 و مینیمم 6 برابر با 81/19 بوده است. میانگین احساس محرومیت پزشکی برابر با 45/12 گزارش شده است. میانگین احساس محرومیت نسبی پاسخگویان برابر با 73/68 و انحراف معیار 92/28 ماکزیمم 84 و مینیمم 21 و دامنه تغییرات برابر با 63 بوده است.

با توجه به نتایج یادشده، میزان مؤلفه‌های احساس محرومیت اجتماعی، احساس محرومیت اقتصادی، احساس محرومیت پزشکی و سازه احساس محرومیت نسبی، بالاتر از حد متوسط برآورد شده است (جدول 2).

جدول ۲- آماره‌های توصیفی متغیر مستقل به تفکیک مؤلفه

دامنه تغییرات

مینیمم

ماکزیمم

انحراف معیار

میانگین

متغیر

18

6

24

14/11

85/18

احساس محرومیت اجتماعی

15

5

20

62/10

13/14

احساس محرومیت فرهنگی

18

6

24

58/13

81/19

احساس محرومیت اقتصادی

12

4

16

49/12

45/12

احساس محرومیت پزشکی

63

21

84

92/28

73/68

احساس محرومیت نسبی

 

بر اساس نتایج، میانگین متغیر وندالیسم با انحراف معیار 62/9 برابر با 63/12 بوده است. میانگین متغیر سرقت برابر با 15/13 گزارش شده است. میانگین جرایم اینترنتی 83/12 و میانگین خشونت، 69/17 برآورد شده است. میانگین مصرف مواد اعتیادآور نیز 57/13 بوده است. میانگین حاصل برای سازه بزهکاری با انحراف معیار 48/32، ماکزیمم 96 و مینیمم 24 برابر با 69/54 است. با توجه به نتایج یادشده، میزان مؤلفه‌های وندالیسم، خشونت، مصرف مواد اعتیادآور بالاتر از حد متوسط برآورد شده است. همچنین میزان بزهکاری در بین نمونه مورد مطالعه در حد متوسطی بوده است (جدول 3). 

 

جدول ۳- آماره‌های توصیفی متغیر وابسته به تفکیک مؤلفه

دامنه تغییرات

مینیمم

ماکزیمم

انحراف معیار

میانگین

متغیر

11

4

15

62/9

63/12

وندالیسم

15

5

20

71/12

15/13

سرقت

17

6

23

85/11

83/12

جرایم اینترنتی

14

5

19

41/13

69/17

خشونت

12

4

16

91/11

57/13

مصرف مواد اعتیادآور

72

24

96

48/32

69/71

بزهکاری

 

یافته­های استنباطی

با توجه به سطح سنجش متغیرهای تحقیق حاضر، از آزمون همبستگی r پیرسون، برای سنجش رابطه میان متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق استفاده شده است. نتایج بیانگر آن است که رابطۀ خطی بین تمامی مؤلفه­های احساس محرومیت نسبی شامل احساس محرومیت اجتماعی، احساس محرومیت اقتصادی، احساس محرومیت فرهنگی و احساس محرومیت پزشکی در سطح معناداری کوچک­تر از 01/0 و 05/0 با اطمینان 99 و 95 درصد از نظر آماری مورد تأیید بوده است. نوع روابط یادشده نیز مثبت و مستقیم است. به این معنا که با افزایش میزان احساس محرومیت نسبی و مؤلفه‌های مربوطه در میان نوجوانان، میزان بزهکاری در میان آنان، روند صعودی خواهد داشت. همچنین با کاهش احساس محرومیت نسبی در میان نمونه مورد بررسی، میزان بزهکاری رو به کاهش می‌گذارد (جدول 4).

 


جدول ۴- آزمون همبستگی بین متغیرهای تحقیق

متغیر

احساس محرومیت اقتصادی

احساس محرومیت فرهنگی

احساس محرومیت پزشکی

احساس محرومیت اجتماعی

احساس محرومیت نسبی

ضریب

Sig

ضریب

Sig

ضریب

Sig

ضریب

Sig

ضریب

Sig

وندالیسم

‍

000/0

289/0**

000/0

210/0**

000/0

143/0**

000/0

438/0**

000/0

سرقت

393/0**

000/0

115/0*

009/0

189/0**

000/0

212/0**

000/0

421/**

000/0

خشونت

315/0**

000/0

384/0**

000/0

298/**0

000/0

242/0**

000/0

441/0**

000/0

جرائم اینترنتی

383/0**

000/0

109/0*

011/0

114/0*

008/0

153/0**

000/0

399/0**

000/0

مصرف مواد اعتیادآور

458/**0

000/0

347/0**

000/0

315/0**

000/0

229/0**

000/0

451/0**

000/0

بزهکاری

442/0**

000/0

321/0**

000/0

282/0**

000/0

221/0**

000/0

429/0**

000/0

**: معناداری در سطح 1/0 ، *: معناداری در سطح 5/0

در این پژوهش از تحلیل رگرسیونی چندمتغیره برای سنجش تأثیرات متغیرهای مستقل بر متغیر بزهکاری استفاده شده است. بر اساس یافته­ها، متغيرهاي مستقل حاضر در مدل رگرسیونی، شامل احساس محرومیت اقتصادی، احساس محرومیت فرهنگی، احساس محرومیت اجتماعی و احساس محرومیت پزشکی به ترتیب بیشترین تأثیر را بر متغیر بزهکاری نوجوانان داشته­اند. همچنین متغیرهای مستقل یادشده در مدل رگرسيوني، مطابق ضريب تبيين اصلاح‌شده، 36 درصد از تغييرات متغير بزهکاری را تبيين نموده­اند (جدول 5).

جدول 5-آماره­های تحلیل رگرسیونی چند متغیره بزهکاری

متغیر

ضریب

(Beta)

آمارۀ t

P-Value

بررسی هم­خطی

تولرانس

شاخص تورم واریانس

احساس محرومیت اقتصادی

301/0

62/4

000/0

912/0

22/1

احساس محرومیت فرهنگی

288/0

29/4

000/0

932/0

37/1

احساس محرومیت اجتماعی

265/0

80/3

000/0

973/0

12/1

احساس محرومیت پزشکی

232/0

42/3

000/0

960/0

19/1

کل مدل رگرسیونی

آمارۀ F

P-Value

آمارۀ دوربین- واتسون

ضریب تعیین و ضریب تعیین تعدیل­شده

54/23

000/0

96/1

R = 611/0

R Square = 373/0

Adjusted R Square = 362/0

 

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی جامعه‌شناختی رابطه احساس محرومیت نسبی و بزهکاری در بین نوجوانان شهر قدس انجام شده است. مطابق نظریه تبیین‌های خرده‌فرهنگی نیز ناکامی‌های طبقات پایین جامعه، نوعی خرده‌فرهنگ بزهکاری را به وجود می‌آورد که زمانی که نمی‌توانند به اهداف و خواسته‌های خود برسند، به فعالیت‌های بزهکارانه گرایش می­یابند. در واقع در میان افرادی که احساس محرومیت نسبی پیدا کرده‌اند و راه‌های مشروع رسیدن به اهداف و خواسته‌های خود را بسته و بن‌بست می‌بینند، خرده‌فرهنگ بزهکاری را به ‌وجود می‌آورند و در تلاش برای رسیدن به خواسته‌های خود از طریق این خرده‌فرهنگ می‌شوند.

طبق نظریه برچسب‌زنی، هیچ عملی ذاتاً مجرمانه و رفتار انحرافی نیست و هیچ انسانی از ابتدا، بزهکار و مجرم متولد نمی‌شود؛ بلکه تعریف بزهکاری از سوی قدرتمندان و مؤسسات شکل می‌گیرد. بر اساس این تعاریف و برچسبی که روی افراد بزهکار زده می‌شود و آنها را انگشت‌نما می‌کند، باعث می‌شود که این رفتارهای کجروانه و انحرافی در آنها نهادینه و ادامه‌دار شود. گابریل تارد نیز بر اساس نظریه تقلید معتقد است که انسان‌ها ذاتاً بزهکار نیستند، بلکه فقط شیوۀ رفتار افرادی را که ملاقات نموده‌اند، تقلید می‌کنند و در محله­های فقرنشین (محله‌های محروم) نیز رفتار بزهکارانه، یک الگو است و افراد بزهکار، رفتارهای انحرافی را از دیگران می‎آموزند. آلبرت کوهن نیز معتقد است که وقتی قشرهای پایین به اهداف خود نمی‌رسند، به صورت دار ‌و دسته‌های بزهکاران دست به دست هم به بزهکاری روی می‌آورند.

 نظریه­های مربوط به احساس فشار نیز اظهار می­دارند که جوانان طبقه پایین چه‌بسا خواهان اهداف قانونی باشند، اما دست نیافتن به این اهداف، سبب ایجاد خشم، سرخوردگی و جایگزینی بزهکاری می­شود. رابرت مرتون، احساس فشار را با هنجارگسیختگی مرتبط می­داند. به عقیده وی، جرم و بزهکاری ناشی از تفاوت در موقعیت‌های مختلف قرارگیری افراد در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است؛ در وضعیتی که هنگام وجود گسست میان اهداف و امکانات ایجاد می­شود. به عبارتی مرتون، علت کجروی مردم را شکاف میان اهداف و ابزار‌ مقبول اجتماعی می‌داند و معتقد است که انسان‌ها در زمان فشار، رفتارها و کنش‌های یکسانی از خود بروز نمی‌دهند و برخی افراد در برابر فشارهایی که ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به آنها وارد می­کند، به سمت رفتارهای انحرافی و بزهکاری روی می‌آورند.

طبق اندیشه‌های متفکران حوزۀ محرومیت نسبی، احساس نبود عدالت اجتماعي، احساس مساوی نبودن در‌آمد و در نتیجه مقایسه شرایط زندگی خود با افراد ثروتمند، سبب بروز احساس محرومیت می­شود. این احساس محرومیت باعث احساس بی­عدالتی و نارضایتی می‌گردد و منجر به بزهکاری در میان نوجوانان می­شود. استوفر معتقد است که محرومیت نسبی، احساس نارضایتی است که نتیجه مقایسه افراد، منزلت و جایگاه خود در مقایسه با گروه‌های مرجع است. به نوعی که وقتی اعضای یک جامعه خود را در مقایسه با گروه‌های مرجع فاقد منزلت و جایگاهی که مستحق آن هستند تصور می­کنند، دچار محرومیت نسبی می‌شوند. همچنین تاونزند (1388)، تأکید زیادی بر عادت‌های روزانه و اوقات فراغت افراد دارد و معتقد است که اگر مشارکت مردم در این کارهای روزمره ولی مهم، در یک مرتبه و هماهنگ نباشد و شکاف زیادی بین نحوه گذران اوقات فراغت و عادت‌های افراد شامل نحوه تفریح، رستوران یا فعالیت‌های فرهنگی و.. باشد، افراد دچار محرومیت نسبی می‌شوند. 

دیویس نیز محرومیت نسبی را محدود به مقایسه با اعضای درون گروه می‌داند. او معتقد است که وجود رفاه در مدت طولانی باعث افزایش سطح انتظارات مردم جامعه می‌شود و اگر این رفاه در مواقعی کاهش یابد، باعث ایجاد شکاف عمیقی بین خواسته‌ها و دستاورد‌های آنان می‌شود که این خود منجر به سرخوردگی، یأس و انحراف در بین آنان می‌شود. رابرت گار نیز مفهوم محرومیت نسبی را برداشت ذهنی قلمداد می‌کند که افراد از اختلاف بین انتظارات ارزشی و توانایی ارزشی قلمداد می‌کنند. منظور از انتظارات ارزشی، همان کالاها و شرایطی است که مردم خود را مستحق آن می‌دانند و توانایی‌های ارزشی، نگرش افراد نسبت به امکانات برای رسیدن به انتظاراتشان است. هرچه این شکاف بین خواسته‌ها و داشته‌هایشان بیشتر شود، میزان محرومیت نسبی بیشتری را هم احساس خواهند کرد و محرومیت نسبی هم منجر به نارضایتی در افراد می‌شود. این نارضایتی خود را در رفتار‌های انحرافی و بزهکارانه نشان می‌دهد. 

با توجه به مباحث نظری طرح­شده، احساس محرومیت نسبی می‌تواند شهر قدس را به دلیل موقعیت خاص یعنی نزدیکی به کلان­شهر و پایتخت، تحولات شتاب­زده و نابسامانی که در این شهر در اثر مهاجرت افراد زیادی با فرهنگ‌های مختلف برای اشتغال روی داده، مستعد انواع جرائم و بزهکاری سازد. در راستای محتوای نظریه­های یادشده، پژوهش‌های صفایی و علوی (1399)، کرد علیوند و مبارکی (1397)، اسکندری چراتی (1396)، امینی و عزتی (1396)، عباسی و سعادتی (1395)، لهسایی‌زاده (1391)، کاونتری و همکاران(2021) و ویلا و سالازار (2013) نشان دادند که بین محرومیت نسبی و بزهکاری نوجوانان، رابطه معناداری وجود دارد. پس می­توان نتیجه گرفت که بخشی از نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های پیشینه­های تجربی بالا و محتوای نظریه­های یادشده منطبق و همسو بوده است. از طرفی در پژوهش حاضر، احساس محرومیت نسبی به­ طور خاص و به عنوان یک سازه (با مؤلفه­های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و پزشکی) و رابطه آن با بزهكاري نوجوانان در شهر قدس به عنوان یکی از شهرهای مهم، همجوار و پرجمعیت استان تهران با چشم­اندازی جامعه­شناختی مورد مطالعه قرار گرفته است که این مهم گامی در راستای جبران خلأپژوهشی است.

همچنین با توجه به نتایج حاصل این تحقیق می­توان پیشنهادهای کاربردی زیر را در جهت کاهش میزان بزهکاری در میان نوجوانان ارائه داد.

-       ایجاد کتابخانه، مؤسسات هنری و فرهنگی و مراکز تفریحی و سالن‌های ورزشی برای تسکین فشارهای روحی و همچنین گذران اوقات فراغت.

-       افزایش امکانات پزشکی و بهداشتی از قبیل تأسیس مراکز درمانی و بیمارستان‌های عمومی و تخصصی با پزشکان متخصص و مجرب در مناطق شهری کمتر برخوردار. 

-       فراهم‌سازی بستر و شرایط لازم برای تسهیل فعالیت‌های اقتصادی با درآمد مکفی و واگذاری تسهیلات ویژه اقتصادی برای افزایش رفاه خانواده‌های کم‌درآمد. 

-       ایجاد زمینه‌های مساعد برای مشارکت هرچه بیشتر نوجوانان در امور اجتماعی به کمک نهادهایی چون آموزش و پرورش، سازمان ورزش و جوانان.

-       ایجاد بسترهای آموزشی لازم و کافی در حوزه تربیت درست و اصولی کودکان و نوجوانان به والدین در جهت آگاه‌سازی آنان و توجه بیشتر و تأمین نیازهای معنوی فرزندان به‌ویژه نوجوانان.

-       توجه و شناخت دغدغه‌ها و نیازهای نوجوانان و برنامه‌ریزی در راستای تأمین و برآورد نیازهای مربوطه توسط نهادهای ذی‌ربط.

-       برنامه‌ریزی و آموزش اصولی توسط افراد مجرب و ایجاد برنامه‌های تفریحی بیشتر در کنار آموزش در مدارس به نوجوانان توسط نظام آموزش‌ و پرورش.

محدودیت‌های پژوهش

پژوهش حاضر با محدودیت‌هایی چون نبود مقیاس استاندارد برای سنجش متغیرهای پژوهش، تمایل نداشتن نمونه مورد مطالعه برای همکاری به دلیل حساسیت گویه‌های متغیر بزهکاری و تمایل ضعیف سازمان‌های ذی‌ربط برای همکاری و تسهیل فرایند انجام پژوهش مواجه بود. 


منابع

ابراهیمی، قربانعلی و سمیه میرزایی (1395) «عوامل مؤثر در بزهکاری انحرافات اجتماعی نوجوانان: فراتحلیل مطالعات موجود»، چهارمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روان­شناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.

ابراهیمی، نیر و دیگران (1403) «تحلیل نقش احساس محرومیت نسبی و پیوندهای محله‌ای در گرایش جوانان به خشونت شهری در شهر رشت»، مطالعات برنامه‌ریزی سکونت­گاه‌های انسانی، دوره نوزدهم، شماره 2 (پیاپی 67)، صص 147-162.

احمدی، حبیب (1394) جامعه‌شناسی انحرافات، تهران، سمت.

----------- (1378) «رهیافت نظری ترکیبی در تبیین انحرافات اجتماعی»، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، سال نهم، شماره 32، صص 4-6.

ازکیا، مصطفی و غلامرضا غفاری (1388) جامعه‌شناسی توسعه، تهران، کیهان.

اسکندری چراتی، آذر (1396) «بررسی عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر بزهکاری نوجوانان پسر 13 تا 19 سال شهر آزاد شهر»، فصلنامه حقوق خصوصی و کیفری، شماره 34، صص 189-206. 

اصغری نیازی، یعقوب و رضا محمود اوغلی (1397) «احساس محرومیت نسبی در میان قوم بلوچ و تأثیر آن بر خشونت سیاسی»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های سیاست نظری، شماره 23، صص 305-336.

امینی، سعیده و نوید عزتی (1396) «بررسی جامعه‌شناختی احساس محرومیت نسبی جوانان مناطق توسعه‌یافته و کمتر توسعه‌یافته شهر تهران»، فصلنامه توسعه محلی روستایی- شهری، شماره 1، صص 101- 120. 

پناهی، محمدحسین (1397) نظریه‌‌های انقلاب: وقوع، فرایند و پیامد‌ها، تهران، سمت.

تقوی، سید مهدی و دیگران (1399) «تبیین جامعه‌شناختی اثر محرومیت اقتصادی و اجتماعی (محرومیت نسبی) بر گرایش به خشونت سیاسی شهروندان تهرانی»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات امنیت اجتماعی، شماره 63، صص 51-77.

رضوانی ‌بفروئی، محمدعلی و دیگران (1395) «بررسی امنیت اجتماعی شهری (نمونه موردی: محله کاج شهر قدس) »، پنجمین کنفرانس بین­المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، دوره هشتم برگزاری، ص 5. 

زارع شاه‌آبادی، اکبر و مستانه بلگوریان (1393) «بررسی رابطه طرد اجتماعی و بزهکاری در میان دانشجویان دختر دانشگاه یزد»، فصلنامه بررسی مسائل اجتماعی ایران، شماره 2، صص 265-286. 

سام دلیری، کاظم (1382) «سنجش محرومیت نسبی در نظریه تد رابرت گر»، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 4، صص 813-827.

سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1395) استان تهران، شهر قدس، تهران، مرکز آمار ایران.

شکربیگی، علیرضا و پریسا یاسمی‌نژاد (1391) «مقایسه سبک‌های فرزندپروری خانواده، عزت نفس و سلامت عمومی نوجوانان پسر بزهکار و عادی در کرمانشاه»، فصلنامه مشاوره و روان‌درمانی خانواده، سال دوم، شماره 2، صص 178-192. 

صفایی، مریم و زهرا علوی (1399) «بررسی تأثیر محرومیت نسبی در بروز جرائم در مناطق حاشیه‌نشین شهر بوشهر»، فصلنامه دانش انتظامی بوشهر، شماره 40، صص 27-59. 

عباسی، الهام و موسی سعادتی (1395) «بررسی جامعه‌شناختی رابطه بین محرومیت نسبی و بزهکاری نوجوانان»، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم تربیتی و روان­شناسی آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی ایران، شماره 4، صص 56-78.

قیس، عادله (1388) بررسی جامعه‌شناختی تأثیر محرومیت نسبی (اقتصادی، اجتماعی، خدماتی بر گرایش (15- 25 سال) به رفتارهای وندالیستی، پایان‌نامه کارشناسی­ارشد، به راهنمایی سید یعقوب موسوی، دانشگاه الزهرا، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، گروه جامعه‌شناسی.

کرد علیوند، سهیلا و علی مبارکی (1397) «بررسی رابطه احساسی محرومیت نسبی و بزهکاری نوجوانان، مطالعه تطبیقی دانش‌آموزان مقطع متوسط شهر خرم‌آباد و یزد»، فصلنامه پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، شماره 13، صص 1-36. 

کوه‌بنایی، حمید‌رضا و دیگران (1394) «بررسی عوامل مؤثر بر احساس محرومیت نسبی (مطالعه موردی: شهرک شهید بهشتی)»، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، شماره 31، صص 105-125.

گیدنز، آنتونی (1395) جامعه‌شناسی، ترجمه محسن چاوشیان، تهران، نشرنی.

لهسایی‌زاده، عبدالعلی (1391) «نقش محرومیت نسبی در افزایش خشونت‌نشین‌های شهری مناطق حاشیه (مورد مطالعه: شهر کرمانشاه)»، فصلنامه مطالعات شهری، سال دوم، شماره 3، صص 21-64.

مشکانی، محمدرضا و زهرا سادات مشکانی (1381) «سنجش تأثیر عوامل درونی و بیرونی خانواده بر بزهکاری نوجوانان»، مجلة جامعه‌شناسی ایران، دورة چهارم، شماره 2، صص 3-25.

مرادی، گلمراد و بهمن سعیدی‌پور (1390) «بررسی نقش محرومیت نسبی در ایجاد رفتار جمعی جوانان شهر کرمانشاه بر اساس نظریه تعامل‌گرایی بلومر»، دوفصلنامه علوم اجتماعی فردوسی مشهد، سال نهم، شماره 2 (پیاپی 16)، صص 163-191. 

نوری، مهناز (1396) بررسی بزهکاری کودکان و نوجوانان در استان‌های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، سیستان بلوچستان، کردستان و تهران در ایران و مقایسه با بزهکاری کودکان و نوجوانان در ایالات متحده، پایان‌نامه کارشناسی­ارشد، به راهنمایی حسین قربانیان، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شاهرود، دانشکده علوم انسانی، واحد حقوق. 

Bernburg, J.G., Thorlindsson, T., Sigfusdottir, I. D. (2009) Relative Deprivation and Adolescent Outcomes in Iceland: A Multilevel Test, Social Forces, 87(3)1223-1250.

Napoletano. A. (2015) Neighborhood crime, relative deprivation, and school violence in Canadian adolescents. A thesis submitted to McGill University in partial fulfillment of the requirements of the degree of MSc, Department of Psychiatry, Montreal.

Keshavarz, Shahriar & Kenny R. Coventry, Piers Fleming (2021) Relative Deprivation and Hope: Predictors of Risk Behavior, Journal of Gambling Studies, (2021) 37:817–835.

Starks, M. C. (2000) An empirical test of the theory of relative deprivation among military reservists. The University of Texas at Arlington، A Dissertation for the Degree of MasterofArtsin Sociology.

Villa, E., Salazar, A. (2013) Poverty traps, economic inequality and incentives for delinquency. Cuadernos de Economía, 32 (61), 753- 786.

Vogel, M., Evelien, M., Hoeben, B., Wim, B. (2021) Nearby Neighborhood Influences on Adolescent Offending. British Journal Criminology, 61(1), 228-250. 

 

[1] * استادیار گروه جامعه­شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه بین­المللی امام خمینی، قزوین، ایران

  m.saadati@soc.ikiu.ac.ir

img0 

[2] . Adolescence

[3] . Delinquency

[4] . Relative Deprivation

[5] . Keshavarz & etal

[6] . Vogel

[7] . Napoletano

[8] . Villa & Salazar

[9] . Bernburg

[10] . Starks

[11] . Robert Merton

[12] . Gabriel Tarde

[13] . Mckay

[14] . Albert Cohen

[15] . Stouffer

[16] . Peter townsand

[17] . Davis

[18] . Ted Robert Gurr


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات رایمگ است.
حق نشر © 1404-1396

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره رایمگ| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]